nhân tác thành (các người thợ xây và thợ mộc, thợ nước, thợ điện). Khi nhìn
ngắm thiên nhiên, ta không thể không nhận ra những cứu cánh nơi các vật
hữu cơ và nơi hệ thống toàn diện của vũ trụ.
Vậy ta phải xác định vai trò của khoa mục đích học thế nào cho đúng?
Kant đã bàn luận khá dài dòng về vai trò của mục đích học trong phần
Phương pháp luận của khoa học mục tiêu. Dưới đây chúng ta chỉ xét hai
khía cạnh của khoa mục đích học: trước hết nghiên cứu về thiên nhiên và
cứu cánh, - rồi sẽ bàn về tương quan giữa khoa mục đích học và khoa thần
học.
A. THIÊN NHIÊN VÀ CỨU CÁNH.
Khoa học về trách nhiệm được gọi là vật lý (physique). Khoa vật lý
thượng cổ như ta thấy nơi Aristote gồm đủ 4 nguyên nhân: nguyên nhân mô
thể, nguyên nhân chất thể, nguyên nhân cứu cánh và nguyên nhân tác thành.
Với khoa vật lý thực nghiệm (từ Neivton đến nay), người ta chỉ còn nghiên
cứu duy có một loại tương quan: đó là tương quan nhân quả, dưới hình thức
những nguyên lý duy cơ. Như vậy khoa vật lý Newton không vượt ra ngoài
lãnh vực các vật vô cơ (lãnh vực của các khoa lý hóa). Còn lãnh vực bao la
và vô cùng phong phú của sinh vật (vật hữu cơ) đành chịu bỏ quên, bỏ rơi
chăng?
Kant nhắc lại rằng: Thuyết Duy cơ không cho phép ta quan niệm một vật
hữu cơ (tức vật thể có tổ chức nội tại), thành thử ta phải thêm vào những
định luật cơ khí kia một nguyên nhân có hành động hữu ý nữa”
. Đó là
cái được gọi là tính chất cứu cánh nội tại của các sinh vật. Ngoài ra, nhìn
toàn diện vũ trụ, ta thấy có một quá trình tiến hóa rõ rệt, đi từ rong biển đến
loài người: các sự vật có tương quan mật thiết với nhau, chẳng hạn tương
quan giữa cỏ và trâu bò, vì nếu không có cỏ thì trâu bò sẽ chết hết. Tương
quan này được mệnh danh là cứu cánh ngoại tại.
Mục đích học là khoa nghiên cứu về hai loại cứu cánh nội tại và ngoại
tại. Chúng ta đã bàn ít nhiều về cứu cánh nội tại khi nghiên cứu về các vật
thể hữu cơ: ta thấy chúng có khả năng thích ứng với môi trường và hoàn
cảnh mới, với mục đích là bảo toàn sự sống của chúng và sự sống của giống
