nòi chúng. Nơi những vật thuộc các loại sinh sản có âm dương đực cái,
người ta còn nhận thấy sự tương ứng toàn hảo giữa hai nguyên lý âm và
dương
. Nhìn vào mỗi vật ta tự hỏi: “Nó có ích gì? Nó được sinh ra đó
làm gì?”
Trả lời câu hỏi trên tức là tìm hiểu cứu cánh của sự vật. Ta biết cứu cánh
có thể là chính sự vật, và cứu cánh cũng có thể ở đàng sau sự vật. Nếu cứu
cánh ở trong chính sự vật, thí dụ tác phẩm nghệ thuật để mà thưởng ngoạn
(nghệ thuật vị nghệ thuật), thì ta không thể đi xa hơn: sự vật là cứu cánh, là
chỗ tận của hành vi ta rồi. Nhưng cứu cánh có thể ở phía kia của sự vật:
chẳng hạn ta mua bút để viết. Trở lại vấn đề của chúng ta về cứu cánh của
sự vật: ta hỏi “sự vật này để làm gì?” Và ta có thể dễ dàng trả lời, vì xem ra
mọi vật trong vũ trụ đều được đặt trong những tương quan chặt chẽ; chẳng
hạn cỏ cho trâu bò, trái cây cho con người và một số sinh vật khác, rồi
chính các sinh vật lại chưa phải là cứu cánh cho chúng, nhưng là dụng cụ
cho con người. Tóm lại trong tất cả các loài thảo mộc cầm thú, không vật
nào có cứu cánh nơi mình nó hết, trái lại ta thấy chúng đều quy về trật tự
chung (cosmos), vừa là phương tiện vừa là mục tiêu lẫn cho nhau. Cho
đáng gọi là cứu cánh tự thân nghĩa là mình là cứu cánh cho mình, thì một
vật thể phải có một giá trị siêu việt nào đó. Nhớ lại nơi phần Phê bình lý trí
thực hành, ta đã công nhận con người có phẩm giá và nhân vị, cho nên mọi
người và từng người đều được coi là những cứu cánh tự thần: đối xử với tha
nhân, ta có quyền sử dụng hành động của họ, nhưng đồng thời vẫn phải
kính trọng tính cách cứu cánh tự thân của họ: họ là những cứu cánh và
những định mệnh bất khả xâm phạm.
Trong phạm vi khoa học mục đích, và chỉ dùng cái nhìn bao quát, ta cũng
thấy các vật trong vũ trụ là mục tiêu và phương tiện lẫn cho nhau, nghĩa là
giúp nhau thực hiện cứu cánh của loài mình, “nhưng tất đều phụng sự cho
người, con người tùy sự khôn ngoan mà sử dụng vạn vật. Cho nên con
người là cứu cánh trên hết của các loài tạo vật vì chỉ con người có quan
niệm về các cứu cánh, và nhờ lý trí nhận ra hệ thống các cứu cánh nơi vạn
vật”
.
