đoán xác định. Không phải thế đâu: “Đối với cái phổ quát, thì cái đặc thù
bao hàm một tính chất bất tất, nhưng lý trí ta lại đòi hỏi một sự nhất thống
cho tất cả các trường hợp đặc thù của thiên nhiên, thì mới nhận là hợp lý (sự
hợp lý như thế của cái đặc thù được gọi là tính chất cứu cánh): cho nên
quan niệm về cứu cánh tính của thiên nhiên trở thành một quan niệm tất
yếu: đây không phải là một quan niệm liên quan đến sự xác định của chính
các đối tượng, mà chỉ là một quan niệm lý trí của chủ quan liên quan đến sự
phán đoán, nhưng đối với khả năng phán đoán của con người chúng ta thì
nó cũng tất yếu như một nguyên lý khách quan”
Sự phê bình đã giúp ta phân biệt rõ ràng đâu là một phán đoán xác định,
đâu là một phán đoán suy luận, nhân đó bảo toàn được giá trị của mọi suy
luận đúng cách của con người. Vậy nếu phán đoán suy luận không cho phép
ta chứng minh sự hiện hữu của Thượng Đế, thì nó có giúp gì cho sinh hoạt
tinh thần của ta không ? Đó là vấn đề sau chót sẽ được bàn đến sau đây.
TIẾT III: LUẬN VỀ PHƯƠNG PHÁP CỦA
PHÁN ĐOÁN MỤC TIÊU
Muốn bảo toàn bản chất của nó, mục đích học không nên mang bộ mặt
một môn thần học. Mục đích học cũng không thể đứng vào hàng những
khoa vật lý. Nó là một khoa học riềng. “Mục đích học là một khoa học,
nhưng nó không đứng vào thành phần một bộ môn nào hết. Nó là thành
phần của môn phê bình, và đặc biệt là phê bình khả năng phán đoán. Dựa
vào những nguyên tắc tiên thiên, nó cho ta phương pháp để phán đoán thiên
nhiên theo nguyên tắc những nguyên nhân cứu cánh, nhân đó nó có ảnh
hưởng tiêu cực đối với phương pháp của khoa vật lý và nó còn được coi là
phần dự bị cho khoa thần học”
. Thường ta chỉ nói đến mục tiêu và cứu
cánh đối với hành động của những vật có lý trí: khi ta muốn cất một căn nhà
để ở, thì đó là mục tiêu ta nhắm. Mục tiêu này được thực hiện cuối cùng
(nhân đó mà gọi là cứu cánh), nhưng trong kế hoạch của sự sản xuất căn
nhà, chúng ta phải công nhận rằng nguyên nhân cứu cánh đi trước cả
nguyên nhân mô thể (họa đồ do kiến trúc sư vẽ cho ta) và trước cả nguyên
