kiện cứu cánh nơi thiên nhiên, mà còn làm cho vấn đề thêm rối và thêm tối
tăm.
Thuyết hữu thần thì sao? Thuyết này chủ trương sự kiện cứu cánh nơi các
vật trong vũ trụ chứng minh có một trí năng siêu phàm an bài và điều hành
chúng. Nhân đó họ quyết rằng thiên nhiên chứng minh sự hiện hữu của
Thượng Đế. Theo nhận xét của Kant, thì những người chủ trương thuyết
hữu thần tỏ ra hợp lý hơn và sự giải quyết của họ cũng dễ được chấp nhận
hơn giải đáp của các thuyết trên kia, nhưng họ đã đi quá trớn khi quyết rằng
thiên nhiên chứng minh có Thượng Đế: tri thức chứng minh là tri thức
khách quan và thực nghiệm, còn như nhận định về cứu cánh của các vật
trong thiên nhiên thì không thuộc loại tri thức thực nghiệm. Chúng ta nhớ:
tri thức khách quan và khoa học là lãnh vực của phán đoán xác định, còn
phán đoán thẩm mỹ và phán đoán mục tiêu thì thuộc lãnh vực phán đoán
suy luận. Phán đoán xác định có tính chất khách quan. Phán đoán suy luận,
mặc dầu cũng tất yếu và phổ quát như phán đoán khoa học, nhưng nó có
bản chất chủ quan. Bởi vậy, khi thuyết hữu thần đưa ra những kết luận giáo
điều, quyết rằng những cứu cánh của thiên nhiên chứng minh sự hiện hữu
của Thượng Đế, thì quả là họ đã vượt quá phạm vi của phán đoán suy luận.
Cho nên khi nhìn vào cứu cánh của các vật trong thiên nhiên, ta quyết phải
có một trí năng điều hành chúng, thì “đây không phải là một nguyên lý cho
phép ta đưa ra những phán quyết khách quan, nhưng đây chỉ là nguyên lý
cho phán đoán suy luận của ta thôi”
Như vậy, một lần nữa ta gặp quan niệm tự chế của Kant: con người có
quyền tự quyết (autonomie) đối với những đối tượng của phán đoán xác
định (đó là tri giác cùng với những đối tượng của tri thức thực nghiệm),
nhưng con người chỉ có quyền tự chế (héautonomie) đối với các đối tượng
của phán đoán suy luận. Tự chế, vì con người phải khiêm tốn nhận rằng
phán đoán suy luận chỉ cho ta những chân lý chủ quan thôi, mặc dầu chủ
quan đây cũng chắc chắn và phổ quát, vì dựa trên những nguyên lý nồng cốt
của nhân tính con người. Thế nhưng có khác, và khác một điểm quan trọng:
trong lãnh vực của phán đoán xác định, ta có thể dùng chứng minh để bắt
