Cả hai cách giải nghĩa của Epicure và Spinoza cùng tỏ ra lúng túng,
không giải nghĩa nổi tính chất cứu cánh nơi thiên nhiên. Hơn nữa cả hai
thuyết đã làm biến thể tính cách cứu cánh: cứu cánh là nhắm một mục tiêu,
thế mà bản chất của ngẫu nhiên là mù quáng thì nhắm thế nào được mục
tiêu ? Và định mệnh khắt khe của thuyết Spinoza làm ta tưởng đến một bộ
máy khổng lồ hơn là tưởng đến một tổ chức linh động, hình ảnh của những
sinh vật có cứu cánh. Kant gọi chung những thuyết của nhóm Epicure và
Spinoza bằng danh xưng “chủ nghĩa duy tâm về cứu cánh” vì nhóm này
nghĩ rằng tính chất cứu cánh kia đã do tâm trí ta tưởng tượng ra, chứ sự
thực thì có thể lấy ngẫu nhiên và định mệnh để giải nghĩa hành vi khôn
khéo của thiên nhiên. Chúng ta đã thất vọng với nhóm duy tâm, nay thử
sang thuyết duy thực xem.
B. NHÓM CHỦ TRƯƠNG CÓ CHỦ Ý
Kant gọi nhóm này là duy thực (réalisme) vì họ công nhận rằng tính chất
cứu cánh của thiên nhiên đòi hỏi phải thực sự có một trí năng điều hành.
Nhóm này cũng chia làm hai khuynh hướng: hoặc cho rằng trí năng kia nằm
ngay trong lòng vật chất, hoặc cho rằng trí năng đó là thượng trí của Tạo
hóa. Đó là thuyết vật hoạt (hylozoisme) và thuyết hữu thần (théisme).
Thuyết vật hoạt công nhận có hành động chủ ý nơi các sinh vật trong vũ
trụ. Theo họ, thì chủ ý này bắt nguồn nơi chất thể của vạn vật. Nói cách
khác, họ chủ trương vật chất có linh hồn và chí hướng. Nhân đó thuyết của
họ mới có tên là vật hoạt, nghĩa là vật chất tự nó có sinh hoạt. Kant đã chê
thuyết này ở hai điểm: trước hết quan niệm vật hoạt là một mâu thuẫn, vì
bản chất của vật chất là bất động, là nọa tính. Cục đất, thoi sắt, đó là vật
chất. Còn như vật chất có sinh hoạt, như thảo mộc và cầm thú, tuy chúng có
thân, có vật chất tính, nhưng ta không gọi chúng là vật chất, mà phải gọi là
sinh vật. Thứ đến, giải nghĩa như thế, họ mắc vào một vòng lẩn quẩn: họ
lấy sự sống của vật chất để giải nghĩa sự sống của những vật hữu cơ, trong
khi thực sự ta không thấy tính chất cứu cánh của vật chất đâu, mà chỉ thấy
nơi các vật hữu cơ
. Tóm lại thuyết vật hoạt không giải nghĩa nổi sự
