TRIẾT HỌC KANT - Trang 695

Spinoza lại quả quyết chỉ có Thượng Đế, không có sự vật nào hết. Ai cũng
biết Spinoza xây dựng triết học của ông trên định lý: “Bản thể là cái tự
mình mà có, không nhờ vào một nguyên nhân nào khác”. Như vậy, đối với
ông, chỉ mình Thượng Đế có thực, vi chỉ mình Ngài tự hữu và tự túc, còn
vạn vật chẳng qua là những hình hài và bóng dáng của Ngài. Ồng gọi vạn
vật là “những thuộc tính” của Bản thể duy nhất. Đàng khác ông lại quan
niệm Thiên nhiên là chính Thượng Đế, vì cũng như bản thể không thể hiện
hữu nếu không có những thuộc tính, thì Thượng Đế cũng không hiện hữu
ngoài các sự vật trong vũ trụ. Thành thử ông đã định nghĩa Thượng Đế và
Thiên nhiên như sau: Thượng Đế là Thiên nhiên tác tạo (Nature naturante)
và vũ trụ là thiên nhiên thụ tạo (Nature naturée). Phần nào giống với thuyết
Ngã là Bà La Môn và Bà La Môn là Ngã trong triết học Ân Độ: vũ trụ vạn
vật là ảo ảnh của Thực thể duy nhất tức Bà La Môn, cho nên vạn vật không
có thực chất. Đối với Spinoza cũng thế, vạn vật không có thực chất và
không có hiện hữu độc lập: chúng chỉ là những vẻ đẹp của bản thể duy nhất
là Thượng Đế. Điều chúng ta nên chú ý nơi đây là: vì thiếu hiện hữu độc
lập, vạn vật tùy thuộc một cách mật thiết và trực tiếp vào Thượng Đế, y như
các tùy thể tùy thuộc vào bản thể vậy. Thí dụ những danh từ như vuông
tròn, đen trắng, tốt xấu v.v... không thể đứng một mình, nghĩa là ta không
thể nói trắng, nói vuông, nhưng phải nói tờ giấy trắng và vuông: tờ giấy là
bản thể, còn trắng và vuông chỉ là những tùy thể. Tương quan giữa Thượng
Đế của Spinoza và vạn vật cũng thế: chỉ mình Thượng Đế là bản thể, ngoài
ra tất cả là tùy thể. Vạn vật không hiện hữu thực sự, thì làm sao còn nói đến
cứu cánh của chúng được ? Đó là chỗ mâu thuẫn của thuyết Spinoza. Vì
muốn bảo toàn sự hiện hữu tuyệt đối của Ngài, ông đã biến vạn vật thành
không, hoặc chỉ còn là những ý tưởng và vẻ đẹp của Ngài; nhưng rồi lại
phải chứng minh rằng có vạn vật, nên ông đã đồng hóa vạn vật với Thượng
Đế, vì chỉ mình Thượng Đế được coi là bản thể và có hiện hữu. Rồi có lẽ
cũng vì quá sính Toán học và những gì hoàn toàn hợp lý, ông đã bắt vạn vật
lệ thuộc một cách tuyệt đối vào Thượng Đế, đến nỗi sinh hoạt của vạn vật
trở thành tất yếu và máy móc như định mệnh.