trường hợp, chẳng hạn nơi các sinh vật, ta chứng kiến những sự kiện vượt
quá tầm của thuyết duy cơ. Ngược lại chúng ta cũng không có quyền nói
rằng không thể chỉ dùng những nguyên lý duy cơ để giải nghĩa sự hiện hữu
của vạn vật trong thiên nhiên, bởi vì “lý trí ta hẹp hòi, biết sao hết được mọi
nguyên lý trong vũ trụ”
(1)
. Thành thử ta quyết điều gì về trật tự và tính chất
nhất quán của thiên nhiên, thì chỉ quyết theo sức suy luận của ta thôi, không
dám quyết một cách tuyệt đối như ta đã làm trong phạm vi những tri thức
khoa học thực nghiệm.
Kết luận: một đàng ta chỉ nắm vững những định luật thuộc loại nguyên lý
nhân quả thôi, - một đàng ta không thể quyết rằng ngoài những hình thức
nhân quả mà ta quen thuộc, lại không có một loại nguyên lý cho phép giải
nghĩa tính chất cứu cánh của vạn vật. “Nhưng một điều chắc chắn là, đối
với khả năng tri thức con người chúng ta, thuyết duy cơ không đủ khả năng
giải nghĩa sự sản xuất các vật hữu cơ. Bởi vậy, sự phán đoán suy luận của ta
có quyền coi nguyên tắc sau đây là chính đáng: nhìn vào mối tương quan
hiển nhiên nơi các vật có nguyên nhân cứu cánh, chúng ta phải quan niệm
một thứ nhân quả khác với loại cơ khí; nói cách khác, ta phải nghĩ đến một
đệ nhất nguyên nhân hành động theo những cứu cánh, mặc dầu những phán
đoán xác định của ta sẽ coi nguyên nhân đó là một cái gì võ đoán và không
thể chứng minh được”
Đến đây, chúng ta đã thâu lượm được hai thành quả: một là chứng tỏ
không có mâu thuẫn giữa hai mệnh đề của cặp tương phản, và như vậy
không có mâu thuẫn giữa những nguyên lý (nhân quả) của khoa vật lý, và
những nguyên lý (cứu cánh) của những phán đoán suy luận (và đầy là
những phán đoán mục tiêu); - hai là chúng ta phải chấp nhận rằng, đối với
khả năng suy luận của tâm trí ta, nguyên những định luật duy cơ không thể
giải nghĩa được sự sản xuất và bảo tồn các vật hữu cơ trong thế giới, nên
chúng ta phải công nhận có tính chất cứu cánh nơi hành vi của thiên nhiên.
Phải hiểu tính chất cứu cánh này thế nào? Phải chăng đó là loại hành vi may
rủi, không có chủ ý? hay phải nhận rằng đó là loại hành vi có chủ ý?
