phương tiện lẫn cho nhau”. Chúng lo cho nhau như mắt lo cho tay và tay lo
cho mắt.
Trở lại hai mệnh đề đối nghịch nhau trên đây, một câu quyết nguyên
những định luật cơ khí cũng đủ giải quyết sự phát sinh vạn vật trong vũ trụ,
một câu lại quyết rằng không đủ: hai câu có vẻ mâu thuẫn nhau, cho nên
chúng làm nên một tương phản (antinomie).
Chúng ta đã gặp những cặp tương phản về vũ trụ học, nơi phần Biện
chứng pháp siêu nghiệm của cuốn Phê bình lý trí thuần túy. Chúng ta đã
giải quyết những tương phản đó bằng cách “giáp lưng cả hai đối phương lại
rồi đuổi về”, vì cả hai cùng quyết những điều mà chính mình không thể trực
tiếp minh chứng. Ở đây thì khác: trước hết đây chỉ là cặp tương phản của
phán đoán suy luận, cho nên những mệnh đề không có tính cách giáo điều
như những mệnh đề của phán đoán xác định, nghĩa là không thực sự mâu
thuẫn nhau, - sau là chúng ta có thể tìm ra một giải đáp cho cặp tương phản
đây.
Trước hết nên chú ý tính cách khá đặc biệt của cặp tương phản trên đây:
vì là hai mệnh đề đối nghịch của phán đoán suy luận, nên chúng không quả
quyết một cách giáo điều như những mệnh đề của phán đoán xác định. Hơn
nữa, theo Kant, khi quả quyết rằng những nguyên lý nhân quả cũng đủ giải
nghĩa sự sản xuất các sự vật trong thiên nhiên, ta không trực tiếp phủ nhận
những nguyên lý cứu cánh, nhưng có ý chủ trương rằng phải dựa cho chắc
vào những định luật của thuyết duy cơ thì mới xây dựng nổi những nền
móng cho khoa học và thiên nhiên. Và “điều này không cấm tôi, khi gặp
một số hình thức vạn vật, được phép dùng mệnh đề thứ hai (tức phản đề) để
tìm hiểu một thứ nguyên lý khác hẳn loại nguyên lý duy cơ, tức nguyên lý
cứu cánh”
. Như vậy hai mệnh đề, tượng trưng cho hai lập trường được
nêu lên trong cặp tương phản, không thực sự mâu thuẫn nhau. Câu chính đề
biểu lộ cái nhìn của nhà vật lý, và câu phản đề nói lên sự suy nghĩ của triết
gia và của con người sinh hoạt tại thế.
Tóm lại, nói cho chắc, ta không có quyền quả quyết nguyên các định luật
duy cơ đã đủ giải quyết sự sản xuất ra vạn vật trên thế giới, bởi vì nơi nhiều
