cũng thế, con người chỉ chu toàn nhiệm vụ của mình và chỉ thực hiện đúng
ngưỡng vọng của vạn vật, nếu con người tiến lên tới một cái gì cao hơn vạn
vật. Đó là ý nghĩa câu: “Người ta hiểu hạnh phúc trần gian là toàn thể
những mục tiêu nội tại và ngoại tại mà con người có thể nhờ thiên nhiên để
đạt tới. Nhưng nếu con người coi đó là cứu cánh duy nhất của mình, thì sẽ
không thể tìm cho sinh hoạt của mình một cứu cánh tối hậu thích hợp với
thiên nhiên”
. Vậy cứu cánh tối hậu đó là gì? Là văn hóa. “Văn hóa và chỉ văn
hóa được coi là cứu cánh tối hậu của thiên nhiên trong tương quan với loài
người”
. Văn hóa đây không chỉ là chữ nghĩa, cho bằng có nghĩa
nguyên thủy của nó là: cải tạo con người cho toàn thiện hơn nữa, để con
người sinh hoạt xứng với phẩm giá của mình. Nên nhớ đây là cứu cánh tối
hậu, cứu cánh của vũ trụ nói chung, xét như vũ trụ là một hệ thống những
cứu cánh ; và của con người nói riêng, xét như con người là vật thể cao nhất
trong hàng vạn vật. Nói cứu cánh tối hậu là nối cứu cánh tuyệt đối, không
dựa vào một điều kiện nào hết
. Mà xét trong thiên nhiên, chúng ta
không thể tìm ra một cái gì tuyệt đối. Trái lại mọi cái đều lệ thuộc vào
những nguyên nhân và những điều kiện. Nói cách khác, trong vũ trụ chỉ có
những sự vật bị điều kiện, nghĩa và vừa được coi là cứu cánh, vừa được coi
là phương tiện: đất để cỏ mọc, cỏ để trâu ăn, nhưng trâu lại để con người
dùng vào công việc cày bừa, cũng như con người được coi là mục tử bảo vệ
các giống vật khác nhau, đừng để chúng tiêu diệt lẫn nhau. Nếu vậy con
người chưa có gì là siêu việt? Phải, nếu chỉ nhìn vào sinh hoạt vật chất của
con người. Nhưng ta đừng quên rằng “con người là vật duy nhất được coi là
cứu cánh tự thân”, trong khi tất cả vạn vật đều vừa là phương tiện vừa là
cứu cánh. Nói cách khác, chỉ con người là cứu cánh tuyệt đối, cứu cánh tối
hậu, còn vạn vật đều là cứu cánh tương đối, cứu cánh dẫn tới những cứu
cánh cao hơn, chớ không dừng lại nơi mình.
Cho nên Kant kết luận: “Trong thiên nhiên chỉ có một loài có tính chất
nguyên nhân cứu cánh, nghĩa là hành động hướng về những cứu cánh chiếu
theo định luật nó coi là tuyệt đối khi tự đặt cho mình những cứu cánh. Đó là
