như Động cơ, và nếu vậy Ngài không siêu việt gì hết. Hơn nữa thần học vật
lý không giải nghĩa được tính chất cứu cánh nơi thiên nhiên và nhất là nơi
con người: “Nếu chỉ dựa vào những nguyên lý thuần túy của lý trí (như ta
thấy nơi khoa thần học vật lý), chúng ta không bao giờ có thể rút ra một
quan niệm về Thượng Đế khả dĩ thỏa mãn những phán đoán cứu cánh của
ta về thiên nhiên”
Bởi vậy ta phải quay về với thần học đạo đức, xây trên những nguyên lý
cứu cánh và qui luật đạo đức, tức căn bản của sinh hoạt tinh thần con người.
Trên đây khoa mục đích học đã cho ta chứng nghiệm rằng chỉ con người tự
thân đáng được coi là mục đích tối hậu của vũ trụ: vũ trụ vạn vật quy về con
người, và con người quy về sinh hoạt đạo đức, tức quy về lãnh vực siêu khả
giác, chỉ nơi đây người ta mới nhận thấy cứu cánh tự thân và tuyệt đối. Hơn
nữa, mục đích học sẽ đồng thời vạch cho thấy tương quan cứu cánh và
tương quan nhân quả nữa. Tương quan nhân quả là nguyên lý của lãnh vực
vật lý, tức lãnh vực của những định luật cơ khí. Nhưng khi nhìn tính chất
nhất quán của thiên nhiên, ta nhận ra vị lập luật tối cao cho thế giới đạo
đức, thì ta cũng nhận Ngài là vị toàn trí năng đã an bài những định luật nhân
quả trong thiên nhiên
. Nói cách khác, những vật sinh hoạt theo nguyên
lý cứu cánh thì toàn hảo hơn những vật biến dịch theo nguyên lý duy cơ của
luật nhân quả: con người đạo đức được coi là con người tự thân, con người
siêu khả giác, trong khi con người sinh lý chỉ là một sinh vật trong hệ thông
thiên nhiên: con người sinh lý là khởi đầu, con người tự thân là chỗ thành
tựu. Cũng một lẽ, thế giới vật lý là điều kiện sơ khởi, thế giới sinh hoạt cứu
cánh là chỗ thành tựu: nhận ra tác giả của thế giới cứu cánh cũng là nhận ra
tác giả của thế giới vật lý rồi. Còn như tìm ra nguyên nhân của thế giới vật
lý chưa phải là tìm ra nguyên nhân của thế giới đạo đức.
Nói thế có nghĩa là mục đích học là một phần của thần học rồi chăng?
Kant đã trả lời thẳng thắng: “Từ khoa mục đích học đạo đức (téléologie
morale), chúng ta chưa có thể bước ngay vào khoa thần học được đâu,
nhưng chúng ta chỉ mới có quyền kết luận vũ trụ có một mục tiêu tối hậu”
. Tại sao thế? Tại vì chúng ta phải trung thành với phương pháp phê
