bình, không được đi quá đà, không được chấp nhận những kết luận chưa
đầy đủ căn bản. Như thế nghĩa là: nhìn vũ trụ, ta không thể chối cãi tính
chất cứu cánh và nhất quán của nó; và để giải nghĩa tính chất này “cần thiết
phải công nhận một hữu thể vừa thượng trí, vừa đạo đức, tác giả của vũ trụ,
tức là ta phải công nhận một hữu thể vừa thượng trí, vừa đạo đức, tác giả
của vũ trụ, tức là ta phải công nhận có Thượng Đế: nhưng đây là kết luận
của phán đoán suy luận thôi, không phải kết luận của phán đoán xác định ...
Tóm lại ta chỉ có thể nói rằng, theo điều kiện của lý trí ta, ta không thể hiểu
được tính chất cứu cánh của thiên nhiên, cũng như không thể hiểu được
mục tiêu tối hậu của nó trong qui luật đạo đức, nếu không công nhận có tác
giả tối cao của vũ trụ, đồng thời cũng là vị lập luật cho lãnh vực đạo đức”
.
Rồi để giải nghĩa thêm tại sao đây chưa phải là khoa thần học, và cũng
chưa phải là ngưỡng cửa của khoa thần học Kant nhấn mạnh rằng: “Ta chỉ
có thể quan niệm Ngài,chứ không có khả năng tri thức”
. Nhìn vũ trụ
cùng với hệ thống cứu cánh của nó, rồi nhìn con người đạo đức như cứu
cánh tối hậu của vạn vật trong vũ trụ, tâm trí ta không thể không quan niệm
có một vị sáng tạo vũ trụ, an bài mọi sự, đồng thời cũng là Vị lập ra qui luật
đạo đức để hướng con người tới chỗ toàn thiện. Nhưng ta chỉ có quan niệm
về Ngài thôi, không có tri thức về Ngài. Cho nên Kant chống lại hành động
vô cớ và liều lĩnh của những ai dám dựa vào lý trí để quyết đoán về trí
năng, ý chí và bản tính Thượng Đế
. Khoa thần học của các tôn giáo,
dựa vào những lời thần linh mặc khải, có thể bàn luận và quyết đoán về bản
tính và sinh hoạt của Thượng Đế, triết học thì không có quyền đó. Nếu bỏ
quên những nguyên tắc của lập trường phê bình, chúng ta lỏng cương cho
lý trí bước vào lãnh vực cấm địa của tôn giáo, của khoa thần học, ta sẽ thấy
các lý chứng của triết học không có giá trị nào hết. Ngoảnh nhìn lại quãng
đường vừa đi qua, ta nhớ rằng khoa thần học vật lý chỉ dẫn tới những
nguyên lý vật chất và cơ khí, dầu những nguyên lý này được gọi bằng
những danh từ quan trọng như Đệ Nhất Động Cơ, Nguyên ủy, Nguyên lý tối
cao v.v... Bởi vậy chúng ta phải tìm qua nẻo thần học đạo đức: nên nhớ rằng
