đây lãnh vực hoạt động của phán đoán suy luận, cho nên mặc dầu ta đạt
được những định luật tuyệt đối chắc chắn và phổ quát, nhưng ta lại không
thể chứng minh, bởi vì phán đoán suy luận không dựa trên những quan
niệm khách quan, mà là dựa trên những tâm tình chủ quan. “Nhân đấy ta
phải kết luận rằng lý trí con người chúng ta không thể đưa ra một luận
chứng lý thuyết về sự hiện hữu của bản tính tối cao, tức Thượng Đế, hòng
thuyết phục được người khác. Điều này dễ hiểu: chúng ta không có cách
nào để hình dung những ý tưởng của thế giới siêu khả giác (Thượng Đế,
linh hồn), thành thử ta phải mượn phương tiện nơi những sự vật của thế giới
khả giác này, nhưng làm thế ta cũng biết là không thích hợp chút nào. Bởi
thế, vì thiếu phương tiện để xác định, nên ý tưởng về Thượng Đế vẫn chỉ là
một quan niệm suông về một thực tại siêu khả giác, nền tảng tối hậu của thế
giới khả giác, nhưng quan niệm này chưa phải là một tri thức về bản tính
của Ngài”
Như vậy mục đích học không có giá trị gì hết?
Thưa nó có giá trị, và giá trị lớn lắm. Nó không cần “mượn lông công”
để làm đẹp, không cần mượn vẻ của những chứng minh khoa học khách
quan để bảo toàn giá trị thuyết phục của nó. Thực ra, khi làm ra vẻ như thế,
nó đã ra ngoài phạm vi và mất giá trị. Giá trị đích thực của nó nằm trong
bản chất của nó: bản chất một “luận chứng đạo đức” (preuve morale).
Thường tình người ta vẫn nghĩ chỉ những luật chứng khách quan mới có giá
trị thuyết phục, còn những luận chứng đạo đức (chủ quan) không được chắc
chắn bằng. Đó là một ý nghĩ sai lầm. Kant đã vạch trần sự sai lầm này khi
ông chứng minh rằng luận chứng về sự hiện hữu của Thượng Đế, tuy dựa
trên lý trí thực hành và chỉ liên quan đến sinh hoạt tự thân của ta, nhưng
không vì thế mà kém chắc chắn đối với những chứng minh khách quan của
khoa học. Những luận chứng đạo đức có giá trị tuyệt đối vững chắc, ít ra
cũng bằng những chứng minh của lãnh vực khoa học. Kant đã nhắc đi nhắc
lại là những luận chứng này mang lại cho ‘'một niềm tin chắc chắn không
thể nào nghi hoặc được (indubitable)
. Chú giải về giá trị của những
luận chứng đạo đức, giáo sư G. Deleuze viết: “Niềm tin không phát xuất từ
