Kết luận: “Thượng Đế, tự do, bất tử tính của linh hồn, là những vấn đề
mà khoa siêu hình hằng nỗ lực tìm kiếm giải đáp như tìm kiếm mục tiêu tối
hậu và duy nhất”
. Trong ba thực tại siêu hình này, ta chỉ có kinh
nghiệm trực tiếp về một mà thôi: tự do. Chỉ tự do có thực tại tính khách
quan, và có thể được ta chứng nghiệm thực sự. Nhờ tự do, ta có căn bản
chắc chắn tuyệt đối để nắm vững hai thực tại khác, bởi vì như ta biết, nếu
không công nhận Thượng Đế và linh hồn bất tử, lý trí đạo đức của ta sẽ tự
mâu thuẫn, và nền tảng tự do của con người tự thân cũng mất luôn. Con
người tự thân là con người biết mình tự do và muốn sống đúng qui luật
tuyệt đối của đạo đức: trong sinh hoạt đạo đức, con người thực sự cảm thấy
mình tự do và có bản chất siêu khả giác. Điều này Kant đã nói đầy đủ trong
cuốn Phê bình lý trí thực hành. Ớ đây ông chỉ thêm rằng: “Trong số ba ý
tưởng của lý trí, tức
Thượng Đế, tự do và bất tử tính, chỉ mình ý tưởng về tự do là quan niệm
siêu khả giác có thực tại tính khách quan trong thiên nhiên, vì nó có khả
năng phát sinh ra những hậu quả ở trong đó: như vậy nó giúp cho hai ý
tưởng siêu nghiệm kia có tương quan với thiên nhiên, và đưa cả ba cùng
hợp lại để làm thành tôn giáo. Như vậy trong ta có một nguyên lý để xác
định cái siêu khả giác ở trong ta, cũng như xác định cái siêu khả giác ở
ngoài ta hầu đi tới một tri thức: tri thức này có tính cách thực hành thôi,
nhưng ta biết triết học lý thuyết không có khả năng đi tới tri thức này. Bởi
vậy, xét như nó là nguyên lý nền tảng của tất cả các định luật thực hành và
tuyệt đối, thì quan niệm tự do có khả năng đưa lý trí vượt ra ngoài những
giới hạn mà những quan niệm lý thuyết vẫn giam hãm ta một cách tuyệt
vọng”
Thực ra cũng dễ hiểu tại sao luận chứng đạo đức (tức siêu hình) có khả
năng thuyết phục hơn những luận chứng lý thuyết (tức dựa trên vật lý và
luận lý): Thượng Đế là một thực tại siêu hình, siêu khả giác, cho nên bao
lâu con người còn thản nhiên sống cuộc đời tự nhiên, chưa ý thức gì về sinh
hoạt tự thân, chưa kinh nghiệm gì về những xao xuyến siêu hình (phẩm giá,
định mệnh, cõi chết v.v...) thì ta có đưa ra những luận chứng nào cũng vô
