một tài năng riêng biệt nào hết, nhưng nó nói lên sự hòa hợp giữa sự tha
thiết của tài năng lý thuyết với sự tha thiết của tài năng thực hành với sự
quy phục của tài năng lý thuyết đối với tài năng thực hành. Nhân đấy, luận
chứng đạo đức về sự hiện hữu của Thượng Đế có giá trị hơn tất cả các luận
chứng lý thuyết”
. Đúng thế, nơi phán đoán thực hành luôn có sự hòa
hợp của nhiều tài năng, chứ không có sự làm việc riêng rẽ như trường hợp
tri thức khách quan của khoa học thực nghiệm. Nơi những phán đoán suy
luận, phán đoán thẩm mỹ và phán đoán mục tiêu, người ta gặp một sự hòa
hợp diệu kỳ giữa các tài năng như thế. Bởi vậy, những tri thức khách quan
của khoa học không mang lại cho ta niềm tin, không khơi động phần nào
sinh hoạt nhân vị chúng ta, không ảnh hưởng gì lắm đối với con người tự
thân của ta. Chỉ các nhận định đạo đức mới có khả năng đó.
Trở lại vai trò của khoa mục đích học: Kant quyết khoa vật lý không dẫn
tới khoa thần học, và khoa thần học vật lý không thể mang lại cho ta một
quan niệm đích thức về Thượng Đế. Trái lại khoa mục đích học phải được
coi là phần dự bị dẫn ta vào lãnh vực khoa thần học đạo đức: Kant gọi nó là
khoa mục đích học đạo đức (téléologie morale) vì nó nghiên cứu về hệ
thống cứu cánh của vũ trụ, và kết thúc nơi cứu cánh tự thân, tức sinh hoạt
đạo đức của con người, nhờ đó mà toàn thể vũ trụ được coi là có mục tiêu
tối hậu nơi sinh hoạt tự thân của con người. Ông viết: “Mục đích học đạo
đức có nền tảng vững vàng không kém khoa mục đích học vật lý và còn
phải được chứng ta ưu tiên, bởi vì nó được xây trên những nền tảng không
thể xa rời lý trí. Mục đích học đạo đức dẫn ta tới chỗ quan niệm một
Nguyên nhân tối cao là nguyên ủy của vũ trụ theo định luật đạo đức: một
Nguyên nhân như vậy mới hoàn toàn thỏa mãn cứu cánh đạo đức của ta. Và
đó cũng là điều căn bản cho một khoa thần học ... Như vậy, một khoa thần
học sẽ trực tiếp đưa ta tới tôn giáo, nghĩa là tới chỗ nhận rằng những bổn
phận của ta, cũng chính là những lệnh truyền của Thượng Đế: lý trí dạy ta
biết bổn phận của ta và cứu cánh tối hậu của ta, thì cũng chính lý trí cho ta
quan niệm chắc chắn về Thượng đế ngay từ đầu, bởi vì bổn phận của ta chỉ
có nghĩa là bổn phận đối với Ngài”
