không bôi xoá đi những cái gì phức tính của thực tại, không bỏ sót bí ẩn của con
người bị quy định bởi thực tại và có khả năng thay đổi nó. Đây là thời điểm
cường kiện hoá chủ nghĩa duy vật như là con đường tìm kiếm, đến giới hạn
những kiến thức của thời đại mình mà ông ý thức rất rõ, và sự nhạy bén của giai
cấp tư sản, lực lượng đang lên, lúc đó đã ý thức đầy đủ về vai trò lịch sử của
mình.
Nữ hoàng Nga Catherine Đệ nhị mời ông đến Saint_Péterbourg - Diderot qua một
mùa ở cung đình (1773 - 1774). Ông bị mê hoặc bởi những cung cách của Nữ
hoàng, nhưng cùng lúc, sự thù địch của ông đối với mọi hình thức chuyên chế,
dầu là sáng suốt, điểm thêm âm sắc dân chủ (Phản bác Helvétius). Đời ông ngưng
lại năm 1784, với bao công trình còn để ngỏ.
Cuộc hôn nhân của ông với Antoinette Champion một cô thợ may, khiến ông bất
hoà với gia đình. Nhưng cuộc sống chung thoái hoá nhanh chóng. Vì người tình,
ông trở thành kẻ viết văn khiêu dâm (quyển Les Bijoux indiscrets). Về sau, là một
người cha dịu dàng, ông chăm lo việc giáo dục của cô con gái Angélique và ca
ngợi những đức tính gia đình. Là người tình say mê nàng Sophie Volland, ông
trao đổi thư tín với nàng, quan tâm đến đời sống thường ngày, đến cảm tính và nữ
tính.
Những sự kiện này - và nhiều chuyện khác - trong đời tư không xa lạ với sự sôi
nổi của tư tưởng và sự táo bạo với công chúng. Nhân vật quái quỷ này tóm gọn
lấy thế kỷ của mình. Năm 1746 người ta vừa yêu cầu ông dịch bộ Bách khoa toàn
thư Anh quốc, thế là ông liền bắt tay ngay vào một công trình tập thể khác: soạn
bộ Bách khoa thư của Pháp.
Diderot đánh trống mở cờ, hợp đồng tác chiến trong những cuộc giao đấu liên
miên cùng các đối thủ của ông. Những giáo sĩ dòng Tên, bảo vệ cho quyền lợi
của giáo hội và bộ tự điển Trévoux của họ, đánh phá tưng bừng tất cả những ai tụ
tập nơi Tổng hành dinh của nam tước d’Holbach "ông chủ khách sạn dành cho
triết học". Đôi khi Diderot lẩn khuất đi, nhưng vẫn kiên trì chiến đấu, với sự hậu
thuẫn chính trị ngầm của d’Argenson và Malesherbes. Việc xuất bản bộ Bách
khoa thư cuối cùng đã thành công rực rỡ.
