lặng, êm đềm; những dòng sông, thoát ra từ đó, lúc đầu giao thủy nhau, trước khi
mỗi con sông xuôi theo dòng chảy riêng; nhưng người ta đã biết sóng nước sẽ lôi
kéo nó về đâu. Lại hãy tưởng tượng đời sống của một đại thụ cây cao bóng cả (3):
sức sống luân lưu qua khắp thân cây; nhưng nguyên lý của đời sống vẫn bất động,
nó không phân tán ra khắp thân cây nhưng thường trụ trong các rễ cây; nguyên lý
này cung cấp sự sống cho cây trong mọi biểu hiện đa phức; nhưng chính nó vẫn
bất động; và trong khi không đa phức, nó lại là nguyên lý của phức tính đó.
Chẳng có gì ngạc nhiên: hoặc là lúc đó sẽ là đáng ngạc nhiên nếu phức tính của
đời sống lại có thể đến từ cái gì không đa phức, và không thể có phức tính, nếu
cái gì không phải phức tính lại không hiện hữu trước phức tính đó. Bởi vì nguyên
lý không chia đều trong vũ trụ; nếu nó chia ra, vũ trụ sẽ diệt vong; và vũ trụ sẽ
không tái sinh nữa, nếu nguyên lý của nó vẫn không giữ nguyên trọn vẹn là mình
và khác biệt với tất cả.
Đó là lý do tại sao người ta luôn "phục quy kỳ căn" hướng vọng về Nhất thể.
Trong mỗi trường hợp, có một Nhất thể đặc thù phải ngược dòng trở về; mọi hữu
thể đều quy về một Nhất thể có liền trước nó (chứ không phải tức thời về Nhất
thể tuyệt đối), cho đến khi nào từ Nhất thể đó người ta đi đến Nhất thể tuyệt đối
nó không quy về một cái nào khác nữa. Lãnh hội được nhất tính của cái cây,
nghĩa là nguyên lý bất động của sự sống nơi nó, Nhất thể của linh hồn hay Nhất
thể của vũ trụ, là lãnh hội, nơi mỗi một của những hữu thể này, cái gì mạnh mẽ
nhất và quý giá nhất; nhưng nếu chúng ta lãnh hội Nhất thể của những hữu thể
thực sự, nguyên lý của chúng, suối nguồn và khả năng của chúng, chúng ta lại
thắc mắc nghi ngờ rằng chúng ta chẳng lãnh hội được gì? Hẳn rồi, nguyên lý này
không là gì cả (4), không là những cái gì mà nó là nguyên lý; hẳn rồi, không có gì
có thể khẳng định từ nó, nhưng nó cao hơn tất cả. Hãy hướng về nó, đạt đến nó và
ở lại trong nó, và bạn sẽ quan niệm nó bằng tư tưởng hay đúng hơn bằng một trực
giác, và bạn sẽ ôm choàng sự lớn lao của nó bởi vì vô số những hữu thể đến sau
nó và hiện hữu bởi nó (5).
PLOTIN, Ennéades.
1. Theo nghĩa là tiềm thể chủ động, như Aristote nói.
