tinh thần ở đó là tiềm thể thuần tuý thụ động chứ không phải tiềm thể chủ động
có thể trở thành mọi vật trong ý tưởng.
Như người ta đã viết, quyển Tiểu luận về trí tuệ con người (1690) cho đến Kant,
sẽ là "cuốn kinh bổn của các triết gia và cả những người thường". Đó là một hiện
tượng có vẻ khó hiểu đối với chúng ta, và tuy nhiên không có ai hơn Locke đã
được đọc đi đọc lại và được ngưỡng mộ đến thế bởi các triết gia Pháp thế kỷ
XVIII, nhất là các triết gia, nhà văn nhóm Bách khoa.
Berkeley, Hume: hai lối thoát trái ngược từ chủ nghĩa duy nghiệm của Locke.
Trong các nước nói tiếng Anh, người ta có khuynh hướng mạnh mẽ coi Berkeley
(1685 - 1753) như một triết gia chủ yếu là duy nghiệm song lại có những bận tâm
về tôn giáo. Dựa vào ý kiến này, người ta nêu lên rằng Locke đã không nhận ra
rằng, nếu mọi tri thức đặt cơ sở trên những ý tưởng, nhưng không thể coi những
sự vật vật chất như là những thực thể tách biệt khỏi những ý tưởng và vượt qua
những ý tưởng. Berkeley đã nhận ra những điều đó và do vậy, đã loại trừ từ hữu
thể học của chủ nghĩa duy nghiệm những bản thể vật chất thặng dư. Tuy vậy, ông
vẫn còn bảo lưu những tinh thần chủ động (les esprits actifs) và chính Hume sẽ
chứng tỏ rằng những tinh thần có thể giản quy vào những chuỗi ý tưởng và tình
cảm, do vậy, kéo chủ nghĩa duy nghiệm về những yếu tố cơ bản của nó.
Mặc dầu những kiến giải khác nhau về triết học của Berkeley, triết học này vẫn là
một chủ nghĩa phi vật chất (immatérialisme) cô đọng trong hai công thức: "Esse
est percipi vel percipere" và "chỉ có những tinh thần: những tinh thần hữu hạn và
một tinh thần vô hạn".
Những chủ nghĩa phi vật chất này là một chủ nghĩa hiện thực về cái cụ thể: cái cụ
thể của những biểu kiến khả giác (le concret des apparences sensibles), mà đối
với lương thức thông thường, được tri giác tức thời, không qua trung gian và mọi
vật có thật cũng đều như thế. Đối với triết học Berkeley thì những sự vật được tri
giác tức thời là những ý tưởng chỉ hiện hữu trong trí tuệ.
Nếu Berkeley lấy lại, và có sửa đổi đôi chút sự phê phán của Locke về những ý
tưởng trừu tượng, triết học của ông đôi khi hình như có họ hàng với triết học của
Malebranche. Thiên nhiên là một ngôn ngữ thiêng liêng và Bergson đã viết những
