Diderot
(1713 - 1784)
"Ai sẽ nói hết được mọi tài năng thiên phú của Diderot?" Paul Vernière đã nêu lên
câu hỏi như thế. Kịch tác gia đồng thời là lý thuyết gia về kịch nghệ, nhà văn
phúng thích và cây viết tiểu luận, nhà phê bình nghệ thuật và người hiểu rành về
các khoa học, dịch giả và tiểu thuyết gia, người điều hành và biên tập không mệt
mỏi của bộ Bách khoa thư, một người viết thư không biết chán.
Nếu ông trở nên triết gia, không phải là thêm một danh xưng, mà là qua tất cả
những hoạt động của một cái nghề mới mẻ cho người trí thức mà ông góp phần
phát minh ra: thị hiếu những ý tưởng và cảm thức về cái cụ thể hợp nhất với
nhau, sự phát minh ra những khái niệm (chẳng hạn khái niệm cá nhân tính,
individualité) làm lệch chức năng những thể loại đã trở thành kiểu sức, thiếu tự
nhiên bởi những cách phân loại đã thành nếp. Lúc đầu là kẻ hữu thần (théiste) vì
từ chối sự bất khoan dung tôn giáo, rồi là kẻ thần luận duy nhiên (déiste) vì thiếu
lòng tin, cuối cùng ông trở nên kẻ duy vật vô thần không phải theo hệ thống, mà
vì sự nghiên cứu thường xuyên, bởi niềm vui sống trong bộ máy lớn chưa biết hết
của vũ trụ và niềm vui suy tư về cuộc sống trong tất cả những mâu thuẫn của nó.
Kẻ tranh đấu cho chân lý và công bình này, hay đi quá giới hạn một cách hung
hăng nên phải ngồi tù vào năm 1749 sau khi in Thư về những người mù, bị đe
doạ, bị kiểm duyệt mà vẫn không nao núng.
Những năm học tập đã tích luỹ năng lượng cho những táo bạo của tinh thần. Là
học sinh ham học nhưng ngỗ nghịch, là sinh viên học nhảy nhiều ngành, một kẻ
vô sản trí thức hiếu tri mọi chuyện, ông gặp gỡ bác sĩ y khoa La Mettrie,
d’Alembert, Rousseau, Condillac. Ông đọc rất nhiều, nhất là những nhà tư tưởng
Anh quốc như Locke, Shaftesbury.
Tiếp theo là hai mươi năm trong đó Diderot viết rất nhiều, nhưng ít xuất bản.
Trong mọi lãnh vực, hội hoạ, kịch trường, tiểu thuyết, tiểu luận, ông thích thú
thăm dò những biến thái và những xung đột cảm xúc và sở thích, ưu tư muốn
