Triết học Pháp thế kỷ XIX
(La Philosophie française au XIXe siècle)
Trong mê cung của triết học Pháp vào thế kỷ XIX, một sợi chỉ Ariane đầu tiên có
thể hướng dẫn chúng ta, đó là tình huống của tâm lý học trong tương quan với
siêu hình học. Nhưng mọi sự sắp thay đổi theo dòng thế kỷ, với vị trí của Auguste
Comte và sự mất giá của cả tâm lý học lẫn siêu hình học. Vấn đề nổi cộm, choán
lấy đầu óc của thời đại, là tương quan giữa khoa học và triết học. Vấn đề này sẽ
vẫn còn ngự trị với những cuộc tranh luận do chính chủ nghĩa thực chứng khơi
dậy cũng như bởi sự phát triển của chủ nghĩa duy khoa học và bởi cuộc đại cách
mạng khoa học của thế kỷ XIX.
Từ đó chúng ta phân biệt sáu nhóm chung quanh một "tương đồng thái độ" nào
đấy - nói theo cách diễn tả của Jean Laporte. Vấn đề ở đây không phải là sự kế
tiếp nhau của các trường phái hay trào lưu, cũng không phải là liên hệ tư tưởng
giữa các tác giả, cũng không tất yếu phải là ảnh hưởng và lại càng không phải là
tập hợp máy móc những ảnh hưởng tạp dị, vấn đề là liên hệ thân tộc về tinh thần
hay một truyền thống tìm thấy lại.
Chủ nghĩa hiện thực duy linh (Le Réalisme spiritualiste)
Chúng tôi lấy lại một công thức của Ravaisson - đã được Bergson lặp lại trước
đây - để định tính một thái độ đầu tiên, theo đó triết gia trước tiên là một nhà tâm
lý, và ông khám phá, bởi một "thông giác nội tâm" (aperception interne), như
Maine de Biran nói, một sự kiện ban sơ ưu thế (un fait primitif privilégié), cho dù
đó là nỗ lực, hay ơn phước (Maine de Biran), hay tập quán (Ravaisson) hay kỳ
gian (Bergson). Một cách hợp lôgích và có tương quan, mọi đóng góp của chủ
thuyết Kant vào tri thức luận đều bị loại trừ. Maine de Biran, người chỉ biết triết
học Kant qua tay thứ nhì, mà cũng rất lơ mơ, đã bác bỏ nó như những hệ thống
tiên nghiệm khác - của Descartes hay của Leibniz; Ravaisson quyến luyến với
Schelling với tư cách là một nhà siêu hình học có thể xác nhận với ông khả tính
của một trực quan trí thức, cụ thể của tinh thần; Bergson cho chúng ta biết là từ
