Con người trong vũ trụ vô định
Con người không thể ở trung tâm của sáng tạo
Bản thể trương độ (la substangce étendue), nghĩa là thế giới vật chất, thì vô định
(indéfinie), thế giới vật chất không có trung tâm, nó là vũ trụ, nơi vật chất giống
nhau ở mọi nơi.
Như vậy con người chớ nên cao ngạo tự coi mình là trung tâm của sự sáng tạo,
đừng nghĩ rằng vạn vật được tạo ra vì mình, cho mình.
Nếu tôn giáo đặt con người vào trung tâm của sự sáng tạo ấy là vì tôn giáo duy trì
con người nơi chính nó, thay vì triết học mở mắt con người hướng về vũ trụ. Con
người không hề được ưu đãi so với mọi tạo vật khác, do một sự biệt nhãn nào, để
được bảo hộ, che chở, cưng chiều như đối với một đứa con cầu tự, được ân tứ dồi
dào biết bao tài lộc mà chỉ riêng mình được hưởng và sung sướng ngạo nghễ vì
chẳng ai khác có được như mình. Nhưng chính ở điểm đó mà con người rút ra sự
vĩ đại, vì con người phải tự mình chinh phục những của cải thực sự, đó là đức
hạnh, tri thức, sức khoẻ, chúng là những của cải đại đồng (les biens universels),
trái lại những đặc quyền (privilèges) bởi vì kẻ nào có được chúng, không phải có
trong sự chống lại người khác, mà có chúng như là mọi người đều có thể có
chúng.
Đối với những đặc quyền mà tôn giáo gán cho con người và chúng có vẻ thật khó
tin, nếu trương độ của vũ trụ được giả thiết là vô định, thì chúng đáng được đôi
lời giải thích. Bởi vì mặc dầu chúng ta có thể nói rằng tất cả mọi vật thụ tạo đều
được làm ra cho chúng ta vì rằng chúng ta có thể sử dụng chúng, tuy vậy tôi vẫn
không hiểu tại sao chúng ta bắt buộc phải tin rằng con người là cứu cánh của việc
sáng thế. Nhưng đã có câu rằng omnia propter ipsum (Deum) facta sunt (1), rằng
chỉ có Thiên chúa là nguyên nhân tối hậu, cũng là nguyên nhân tác thành của vũ
trụ; và đối với các vật thụ tạo, chừng nào mà chúng phụng sự lẫn nhau, thì mỗi
vật đều có thể tự gán lợi thế này, rằng tất cả các vật thụ tạo phụng sự nó đều được
làm ra vì nó. Đúng là sáu ngày Sáng thế được mô tả trong sách Sáng thế ký theo
kiểu hình như con người là chủ thể chính; nhưng người ta có thể nói rằng câu
