đây có một cái gì khác hẳn, một cái gì quái dị. Đây không phải là nghệ thuật:
thậm chí nó còn phá tan sự hài hòa của bức tranh. Đây là một cặp mắt sinh
động, một cặp mắt của người thật. Tưởng chừng như nó được khoét từ đôi
hốc mắt của một người sống rồi đem gắn vào đây. Ở đây, người nhìn không
có cái hoan hỉ thuần khiết có thể cảm thấy được khi đứng trước một tác
phẩm nghệ thuật, dù cho nội dung biểu hiện có đáng ghét chăng nữa; còn cái
cảm giác ở đây là một cái gì hiểm độc, ghê sợ.
“Làm sao thế này? – Họa sĩ bất giác tự hỏi. – Nhưng đây chỉ là một bức
tranh vẽ theo mẫu, một bức tranh bình thường sinh động mà thôi; vì đâu lại
có cái cảm giác khó chịu lạ lùng ấy? Phải chăng việc bắt chước tự nhiên một
cách nô lệ, không sáng tạo, bản thân nó đã là một việc làm xấu xa, giống
như một tiếng thét lạc điệu, chối tai? Phải chăng biểu hiện đề tài một cách
dửng dưng, thiếu cảm xúc như không hợp điệu với nó, thì nhất định nó sẽ
hiện lên trần truồng trong tất cả cái thực trạng khủng khiếp của nó; và muốn
tránh điều ấy, cần phải có ánh sáng của một tư tưởng. Cái ánh sáng ấy dù
cho là không nắm lấy được, nhưng vẫn tràn đầy trên tác phẩm; phải chăng
thiếu cái ánh sáng ấy thì đề tài sẽ hiện ra trong cái thực trạng phũ phàng,
khác nào khi muốn hiểu một con người dũng cảm mà lại dùng con dao phẫu
thuật mổ xẻ con người ấy ra, và chỉ thấy trước mắt mình một vật ti tiện. Tại
sao một cách thiên nhiên đơn giản, tầm thường, mà đôi khi được một họa sĩ
này thể hiện thấy như tắm trong ánh sáng, và tại sao cái cảm giác người ta
thể nghiệm khi đứng trước nó không có gì là thấp hèn? Mà ngược hẳn lại,
người ta cảm thấy như hoan hỉ, hầu như nhờ bức họa mà mọi vật xung
quanh dịu hẳn đi, tất cả trở nên yên tĩnh, có trật tự. Và tại sao vẫn cảnh thiên
nhiên ấy mà dưới bút vẽ của một họa sĩ khác lại hóa ra ti tiện bẩn thỉu, tuy
họa sĩ đó cũng trung thành với nguyên mẫu? Cái thiếu trong bức họa sau là
một cái gì có sức tỏa ánh sáng. Khi người ta ngắm một phong cảnh thiên
nhiên cũng vậy; cảnh đó có thể đẹp đẽ lộng lẫy, nhưng nó vẫn thiếu một cái
gì nếu trên nền trời thiếu vầng thái dương.”
Chartkov lại gần bức chân dung để xem kỹ đôi mắt dị thường ấy, anh
kinh hãi nhận thấy đúng là chúng như đang nhìn thẳng vào mắt mình. Đây
