Đấy là nói những nhân-vật và văn-chương trong truyện Thúy Kiều là
thế. Bây giờ hỏi rằng quyển truyện ấy có luân-lý gì không ? Thiết-tưởng
một người đàn-bà con-gái đang « phong gấm rủ là » mà bị cơn gia biến,
biết bỏ mình để giữ cho trọn đạo hiếu, và trong lúc lưu-lạc giang-hồ mà vẫn
giữ được lòng tiết-nghĩa như nàng Kiều, thì dẫu ở đời nào, nước nào, ai
cũng phải kính-phục. Tuy trong truyện có tả những cảnh thanh-lâu, những
phường tàn-ác, nhưng có đem bày-tỏ những cảnh xấu-xa, dơ-bẩn ấy ra, thì
mới rõ cái nỗi đoạn-trường của một bậc gia-nhân đáng thương, đáng xót là
bao nhiêu ; làm cho người xem truyện sinh ra mối lòng thương, lòng giận.
Thương là thương cái số-kiếp con người ta hay phải lắm điều chìm-nổi
khắt-khe ; giận là giận một xã-hội hiếm-hoi cái thiện-tính, lương-tâm, để
đến nỗi những kẻ liễu-yếu đào-thơ phải những bước gớm ghê chua-xót. Có
cái lòng thương ấy, thì người ta mới muốn làm những điều từ-thiện ; có cái
lòng giận ấy, thì người ta mới mong-mỏi, muốn sửa-đổi việc đời cho thành
ra có cái xã-hội hay hơn, đẹp hơn. Đọc một quyển sách mà nảy ra được
những cái cảm-tình mật-thiết với loài người như thế, thì quyển sách ấy chắc
là không phải không có luân-lý. Thế mà nói đến truyện Kiều, thì có nhiều
người chê là truyện tà-dâm, nhảm-nhí. Những người ấy, một hạng là tính
nông-nổi, không chịu mất công mà nghĩ-ngợi cho ra lẽ phải trái ; một hạng
là bọn giả đạo-đức, chỉ ưa luân-lý ở cửa miệng. Hạng này có lẽ nhiều lắm,
mà lại hay chê-bai hơn cả.
Cứ như thiển-kiến của chúng tôi thì nàng Kiều không phải là người tà-
dâm ; xem như khi tái-hồi với Kim Trọng mà khăng-khăng giữ một niềm
không chịu đem cánh hoa tàn mà đãi người tình-chung, thì thật là nàng biết
trọng sự trinh-tiết lắm. Nàng có nặng về đường tình-ái thật, nhưng cái tình-
ái mà trong-sạch thì có điều gì là dở ? Vả làm người, trừ những kẻ trơ như
mộc-thạch, chỉ biết ăn, biết ngủ, thì ai là người đã khỏi cái nợ tình-ái ?
Tình-ái mà như nàng Kiều trước sau biết nặng về lời nước non, biết lấy «
hiếu làm trinh », biết nhân, biết nghĩa, thì sao lại cho là không có luân-lý
