Khoa học và Hệ thống [Đức: Wissenschaft und System; Anh:
science and system]
Wissenschaft, từ chữ Wissen (“biết”, “TRI THỨC”), ban đầu có nghĩa
là “kiến thức/sự hiểu biết”, nhưng từ thế kỷ XVI và XVII được sử dụng cho
từ scientia của La-tinh, “(một) khoa học, một khối tri thức được tổ chức và
cố kết với nhau; hoạt động để sở đắc kiến thức như vậy”. Từ này áp dụng
cho các khoa học tự nhiên (Naturwissenschaften), nhưng “khoa học” không
nhất thiết chỉ gắn liền với khoa học tự nhiên và các phương pháp của
chúng. Vậy nên ngày nay nó được áp dụng rộng hơn nhiều: chẳng hạn,
nghiên cứu có hệ thống về NGHỆ THUẬT, TÔN GIÁO, LỊCH SỬ, đạo
đức học, v.v., đều là Wissenschaft. (Chữ Geisteswissenschaft đến sau Hegel,
và là một chuyển ngữ của chữ “moral science” (“khoa học tinh thần”) của
J. S. Mill). Do đó, thật tự nhiên khi ta xem triết học, khi có tính hệ thống,
cũng là một Wissenschaft.
System đến từ chữ systēma trong tiếng Hy Lạp (“một tổng thể được
khớp nối gồm nhiều bộ phận”), bắt nguồn lần lượt từ chữ synistanai (“lắp
ráp vào với nhau, kết hợp”), rồi chữ sun, “cùng với, với nhau”), và histanai
(“đặt, để”). Wolff định nghĩa nó là “một tập hợp của các chân lý được kết
nối với nhau và với các nguyên lý của chúng”. Kant nhìn System một cách
hữu cơ hơn nhiều, và gắn nó một cách chặt chẽ với Wissenschaft. (Một
“nghệ thuật”, Kunst, chẳng hạn như hóa học, cũng có thể có tính hệ thống,
theo Kant, nhưng nó có tính thực hành, trong khi một Wissenschaft lại có
tính lý thuyết). Đối với Kant, System là “sự thống nhất của nhiều nhận thức
đa tạp dưới một Ý NIỆM. Ý niệm này là khái niệm của lý tính về hình thức
của cái toàn bộ, trong chừng mực khái niệm này không chỉ xác định một
cách tiên nghiệm phạm vi của cái đa tạp mà còn xác định vị trí cho những
bộ phận trong toàn hệ thống” (PPLTTT A 832, B 860). Một hệ thống được
chi phối bởi một MỤC ĐÍCH có sẵn trong khái niệm của nó, và là một toàn
bộ được khớp nối hữu cơ, chứ không phải một tổ hợp hỗn độn của các bộ
phận được liên kết bề ngoài. Các bộ phận không thể được thêm vào hay bớt
