những ám chỉ đến các đối tượng tín ngưỡng của họ. Nào là nụ cười
của các nàng Nhan sắc; nào là vẻ thanh xuân của Hébé; nào là những
ngón tay của Bình minh; nào là bộ ngực, nào là cánh tay, nào là cái
vai, nào là cặp đùi, nào là đôi mắt của Vénus. “Hãy đi tới Delphes và
anh sẽ thấy Bathylle của tôi. Hãy lấy cô gái này làm mẫu, và hãy
mang tranh của anh đến Paphos”
. Chỉ có điều họ chẳng thường
xuyên cho biết người ta thấy ở đâu vị thần, hoặc nàng tiên kia mà họ
từng được vuốt ve người mẫu sống; nhưng các dân tộc đọc tác phẩm
của họ thì chẳng lạ gì.
Không có những thần tượng ấy tồn tại, sự tán tỉnh của họ chắc vô
duyên và nhạt nhẽo lắm. Tôi xin viện đến ông, ông bạn của tôi; và
ông, ông Suard sắc sảo, tế nhị; ông, ông Arnaud nhiệt tình và sôi nổi;
ông, ông Galiani độc đáo, uyên bác, sâu sắc và vui tính. Hãy nói cho
tôi biết, phải chăng các ông không nghĩ rằng đó là nguồn gốc tất cả
những lời tán tụng người trần vay mượn từ các đặc tính của thần linh,
và tất cả những định ngữ gắn liền không thể tách ra được với các anh
hùng và các thần linh? Đó toàn là những tín điều, toàn là những
chương, tiết của kinh bổn ngoại đạo
khắc phê chuẩn. Khi ta thấy các định ngữ ấy trở đi trở lại mãi, nếu
chúng làm cho ta mệt và ngán, thì đó là vì chẳng còn tồn tại một pho
tượng nào, một ngôi đền nào, một kiểu mẫu nào mà chúng có thể gợi
ta liên tưởng đến. Dân ngoại đạo, trái lại, mỗi lần gặp chúng ở một nhà
thơ, là tưởng như trở lại một ngôi đền, xem lại bức tranh, nhớ lại phọ
tượng đã cung cấp chúng cho mình.
Khoan đã, ông bạn ơi! có thể điều sau đây sẽ đem lại ít nhiều vẻ
xác thực cho những ý tưởng từ trước đến nay chỉ mơn trớn ông như
một giấc mơ dễ chịu, như một thứ kỹ xảo. Nếu tôn giáo của chúng ta
không phải là một môn siêu hình học buồn tẻ và vô vị; nếu các họa sĩ
và các nhà tạc tượng của chúng ta là những người sánh ngang với các
