cùng những tình cảm, liên quan đến cùng một đối tượng. Trong cuốn
sách bất tử ấy, cũng như trong thiên nhiên về mùa xuân, người ta
chẳng thấy hai chiếc lá nào có cùng một màu xanh. Vô vàn những sắc
thái đa dạng! Nếu như thật khó khăn cho độc giả nắm bắt những sắc
thái ấy, thì cũng thật khó khăn biết bao nhiêu cho tác giả thấy được
chúng và miêu tả chúng!
Richardson ơi! Tôi dám nói rằng lịch sử chân thực nhất thì đầy
những cái dối trá, còn tiểu thuyết của ông thì đầy những sự thật. Lịch
sử miêu tả vài cá nhân, anh miêu tả nhân loại; lịch sử gán cho vài cá
nhân những điều họ chẳng hề nói, chẳng hề làm, tất cả những gì anh
gán cho con người, thì con người đã nói và đã làm; lịch sử chỉ bao
quát một chặng của thời gian, một điểm của bề mặt quả địa cầu, anh
đã bao quát tất cả mọi nơi chốn và tất cả mọi thời điểm. Trái tim con
người trước kia, hiện nay và mãi mãi sau này vẫn thế, và đó là kiểu
mẫu để anh sao chép. Nếu người ta áp dụng sự phê bình nghiêm khắc
vào sử gia ưu tú nhất, thì liệu có sử gia nào chịu nổi sự phê bình đó
không? Dưới góc độ ấy, tôi dám nói rằng lịch sử thường là một cuốn
tiểu thuyết dở; còn tiểu thuyết như anh đã viết là một cuốn lịch sử hay.
Ôi nhà họa sĩ của tự nhiên! Chính anh là người chẳng nói dối bao giờ.
Tôi sẽ ngưỡng mộ mãi không chán đầu óc bao la kỳ diệu mà anh
đã huy động để dẫn dắt những tấn kịch của ba bốn chục nhân vật, tất
cả đều duy trì nghiêm ngặt những tính cách anh đã phú cho chúng; sự
hiểu biết đến kỳ lạ những quy luật, những tập quán, những lề thói,
những phong tục, hiểu biết đến kỳ lạ lòng người, cuộc sống; cái kho
vô tận về đạo đức, về kinh nghiệm, về quan sát mà anh coi như thu
lượm được.
Niềm hứng thú và sức lôi cuốn của tác phẩm khiến người ta
không để ý đến nghệ thuật của Richardson, ngay đối với cả những
người thành thạo nhất trong việc phát hiện ra. Nhiều lần tôi đã bắt đầu
đọc cuốn Clarisse để tự rèn luyện; lần nào thì mới được hai mươi
trang tôi đã quên mất dự định của mình; tôi chỉ còn chú ý đến, như tất
