không còn cái vẻ kiêu hãnh của bọn trưởng giả lúc vừa mới nhảy lên vũ đài
chính trị nữa. Từ chỗ từ chối ngay một cuộc sống phong lưu, nhàn rỗi, vô
tích sự, của bọn công tử bột theo đề nghị của Mosca, Fabrice vẫn đi đến chỗ
sống đúng như thế mặc dù có địa vị cao trong giáo hội. Từ chỗ “bay” đi
chiến đấu vì đại nghĩa, anh sa xuống gần đến cảnh tiếp nhận rất thông minh
các bài học phục tùng, phỉnh nịnh, dối người, xuyên tạc Chúa của bọn cha
cố, từ chỗ khiến ngựa một cách khó nhọc để khỏi giẫm phải những người
lính địch chết hoặc ngắc ngoải ở chiến trường, anh đã đi đến chỗ nghe lọt
tai bài học của ông bá tước lõi đời: “Giết quỷ dữ vẫn tốt hơn là để cho quỷ
dữ giết mình” (Chương X) và không lâu sau đó đã thực hiện châm ngôn ấy.
Việc lý giải các hành động của Fabrice trong toàn bộ tác phẩm đã thể
hiện quan điểm cơ bản của Stendhal khẳng định rằng sự đối diện giữa nhiệt
tình và say mê cá nhân với những điều kiện xã hội là vấn đề quan trọng
nhất. Thông thường, ông cho nhiệt tình và lý tưởng dẫn dắt con người bước
vào đời hoạt động. Song dần dần, thực tế của cuộc sống cứ bào mòn ta bằng
đủ mọi cách, con người trải bao thể nghiệm, bao nỗi cô đơn và vô nghĩa, để
cuối cùng chỉ còn tìm kiếm một mảnh hạnh phúc cá nhân sàng lọc qua bàn
tay của chuyên chế (Stendhal nghĩ về cuộc sống ở một xã hội suy đồi, tất
nhiên). Stendhal xác định phẩm cách và hành động tất yếu chuyển theo một
nguyên lý lôgic. Nỗi dày vò của dục vọng và nhiệt tình mà ông lý giải
không những có khả năng hài hòa với lý trí mà trở thành thước đo trí thức.
Nó còn đủ tính năng động thúc đẩy các khả năng bí ẩn nhất của con người
chịu đựng, thích ứng hay phá vỡ mối tương quan đối với xã hội.
Cả một quá trình hoạt động khi Fabrice gắn chặt với triều đình Parme
chỉ có thể cuốn hút người đọc theo dõi cốt truyện bởi tính ly kỳ của nó, mà
không gây ấn tượng mạnh mẽ về sự mới lạ của tính cách con người như ở
giai đoạn đầu nữa. Nó như một món ăn quen thuộc làm ta khỏi đói, nhưng
không để lại vị gì, không khiến ta nhớ mãi về sau. Tính lãng mạn phiêu lưu
và mạo hiểm về sau này không làm cho ta yêu thương Fabrice hơn hay kính
trọng hơn, mà trái lại đôi khi làm ta khó chịu, ghét nữa là khác.
