ứng phó với các khoản nợ đến kỳ hạn, ông bán khu nhà vườn đi. Bị phá
sản, ông không ngớt ta thán về thời đại mới: mọi cái đều đổ vỡ, gia đình
không còn nữa. Đồng thời, bị sỉ nhục, cảm thấy mình thua cuộc: “Ý thức
được sự thất bại của mình, ông không còn niềm tin vững chãi ngày trước
của vị trưởng lão được tôn kính”. Rốt cuộc, người ta dành cho ông một chỗ
làm việc trong hiệu Hạnh phúc các Bà nhưng ông từ chối và khép mình lại
trong nỗi niềm thất vọng của mình.
Ở đây chúng ta nhận ra mối quan hệ giữa thời gian sinh học và thời
gian xã hội. Giá còn trẻ hơn, ắt hẳn ông mong ước và có thể tự cải tạo
mình. Nhưng cái ngắn ngủi của tương lai và sức nặng của quá khứ bịt kín
hết mọi lối thoát. Cái hiện thực mà trong đó ông biến mình thành khách thể,
là công việc buôn bán của mình; công việc này bị phá sản, ông không còn
là gì nữa hết: chỉ là một người chết hưởng án treo. Cho tới cùng, nhắm mắt
đối với phần còn lại của thế giới, ông khăng khăng duy trì con người mà
mình vốn là con người ấy bằng những sự chối từ, và bằng kỷ niệm của
mình. Ngày nay, những tấn kịch tương tự xảy ra khi những cửa hiệu lớn
thâm nhập vào những thành phố nhỏ và làm phá sản những cửa hiệu nhỏ. Ở
các nước tư bản chủ nghĩa, sự tập trung càng làm tăng thêm hiện tượng này.
Có nhiều hoạt động mà sự chuyển động của thời gian không làm mất
tư cách của chúng đối với tư cách hoạt động; nhưng nó ảnh hưởng tới cá
nhân có những hoạt động ấy. Chúng ta thấy đến một lúc nào đó, công nhân,
người làm công, cán bộ, viên chức phải về nghỉ hưu. Xã hội đón nhận một
cách nước đôi quá trình già lão của thầy thuốc, luật sư, của tất cả những
người làm nghề tự do. Đặc biệt đáng chú ý là đối với thầy thuốc. Trong một
thời kỳ, thời gian làm tăng thêm giá trị của họ; người ta cho là thời gian
mang lại kinh nghiệm cho họ; người ta thích một người có một qua khứ
nghề nghiệp lâu dài hơn là một người mới vào nghề. Về sau, hình ảnh này
bị chao đảo. Người ta nghĩ rằng người thầy thuốc già đã mòn mỏi, đã suy
sút về mặt sinh học, và vì vậy, đã mất đi nhiều năng lực. Và nhất là không
cập nhật nữa; người ta giả định là họ không nắm được những phát minh
mới. Người ta không hướng về họ nữa, phòng khám của họ vắng dần
