khách. Hầu như trong mọi lĩnh vực, dù chưa nghỉ hưu và còn thích ứng với
nhiệm vụ, người già cũng rơi vào tình trạng nhàn rỗi do ảnh hưởng của một
định kiến bất lợi.
Trong những nghề nghiệp đòi hỏi nhiều năng lực thể chất, quá trình
suy yếu về sinh học mang tính chất quyết định. Lúc còn trẻ, người vận
động viên thể thao bị cấm thi đấu; vả thường chuyển đổi vị trí trong chính
ngành mình: nhà vô địch trượt tuyết trở thành huấn luyện viên của một
đoàn, võ sĩ quyền anh chuyên nghiệp trở thành ông bầu: và cũng thường
chuyển sang một ngành hoàn toàn khác: Carpentier mở một quầy bar, Killy
bán xe hơi thể thao, Marielle Goisscher quay một bộ phim. Trong cuộc đời
họ, có một sự rạn nứt họ từng dự kiến; tuy vậy, nhiều người trong số họ tìm
kiếm lại công việc một cách khó khăn và lấy làm bực tức. Một sự đoạn
tuyệt tương tự cũng xảy ra trong đời các nghệ sĩ nhảy múa, ca hát: người thì
không còn dẻo dai nữa, người thì bị khản giọng. Nhiều người bắt đầu giảng
dạy môn nghệ thuật mình không thực hành nữa; vì vậy, họ vẫn ở trong thế
giới vốn là thế giới của mình, và trong lúc chịu một sự tước đoạt, họ vẫn
giữ được một thế siêu nghiệm nhờ tiến bộ của các môn đệ. Có những người
khác, vì bắt buộc hay vì sự lựa chọn, hoàn toàn rút lui. Các diễn viên thì
phải tính đến sự đổi thay gương mặt và giọng nói của mình. Một vài người
thì thích phủ nhận những sự thay đổi ấy: tôi từng thấy De Max ở tuổi 80
trong vai chàng Néron trẻ tuổi. Nếu đó là những “con quái vật thiêng
liêng”, thì công chúng ngợi ca sự ngoan cố ấy: người ta hoan hô Sarah
Bernhardt 80 tuổi trình diễn vở Athalie với một cẳng chân bằng gỗ. Rất
thông thường diễn viên thay đổi vai, nhưng vai người già không nhiều trên
sân khấu, và càng hiếm hoi hơn trong điện ảnh. Trên sân khấu, tuy văn bản
là quan trọng, nhưng trí nhớ có thể thiếu sót. Cả ở đây nữa, người ta tìm
cách chuyển đổi mà không đi quá xa quá khứ của mình; nhưng lối ra bị giới
hạn: phần lớn nghệ sĩ già buộc phải nghỉ hưu và chịu nghèo đói. May mắn
hơn là những người hát rong, những nghệ sĩ quán rượu: họ không bị người
ta đòi hỏi kỹ xảo và có thể biểu diễn theo khả năng của mình. Lúc đó, bản
thân tuổi tác có thể tạo nên một sự cuốn hút: 80 tuổi, Maurice Chevalier
