không thể hình dung là ông phát hiện ra phép biện chứng của Hégel. Cũng
như nhà khoa học này, ông có phần gắn liền với những quan niệm trước kia
của mình, là trong lúc tìm cách duy trì chúng: ông khó có thể chấp nhận để
chúng mất giá trị. Và bản thân ông cũng có những “thói quen tinh thần”:
cách tư duy của ông đối với ông là tự nhiên tới mức ông thấy nó là tất yếu,
có những sự tiền giả định cắm rễ sâu ở ông tới mức ông không phân biệt
chúng với chân lý.
Nhà văn già đi ra sao? Họ hết sức khác nhau, theo đuổi những mục
đích hết sức khác nhau, tới mức khó có thể trả lời câu hỏi ấy. Một số nhà
văn vẫn là những người sáng tạo ở một lớp tuổi rất cao: Sophocle viết vở
kịch Oedipe ở Colone lúc 89 tuổi. Voltaire có những tác phẩm có giá trị
nhất trong hai chục năm cuối đời. Những tập cuối cùng của hai tác phẩm
Ký ức ở thế giới bên kia và Cuộc đời Rancé, Chateaubriand sáng tác trong
tuổi già. Goethe sáng tác những bài thơ đẹp nhất trong hai nhăm năm cuối
đời. Thơ ca và chân lý và Faust Tập hai ra đời trong thời kỳ này. Hugo lúc
già có lý khi không cảm thấy thấp kém hơn quá khứ của mình. “Tôi diễn tả
tư tưởng của mình bằng văn xuôi và bằng thơ đã nửa thế kỷ nay, nhưng tôi
cảm thấy mình chỉ mới nói một phần nghìn những gì ở trong người mình”.
Ông còn viết một tác phẩm đồ sộ từ năm 64 tuổi. Yeats vượt lên chính bản
thân ông vào lúc cuối đời.
Đó là những ngoại lệ. Nói chung tuổi già không thuận lợi cho sáng tác
văn học. Ở Corneille, ở Tolstoï, ở rất nhiều người khác, có một mâu thuẫn
rất rõ rệt giữa sức sáng tác những năm ở tuổi trưởng thành và những năm
cuối cùng. Vì thói quen, và để kiếm sống, để che giấu sự suy sút của mình,
nhiều người già tiếp tục sáng tác. Nhưng phần lớn xác nhận lời nói của
Berenson: “Những gì người ta viết sau tuổi 60 không thể có giá trị hơn thứ
nước trà chế đi chế lại mãi”. Chúng ta thử tìm hiểu xem vì sao. Nhà văn tìm
kiếm cái gì? đạt tới cái đó với những điều kiện nào?
