có những động cơ khác nhau tùy theo từng người, nhưng nó luôn luôn xuất
hiện ở cội nguồn một tác phẩm văn học. Tác phẩm này là quá trình vật chất
hóa − bằng những ký hiệu vạch lên trên giấy − cái thế giới phi hiện thực mà
chủ thể tạo lập cho mình bằng những trò chơi, những phút mơ mộng: thế
giới phi-hiện thực này chỉ có thể vững chãi và cho phép truyền đạt một
kinh nghiệm khi nó phản chiếu hiện thực theo một tầm vóc khác.
Vì vậy, sáng tác là một hoạt động phức tạp: là ưa thích cái tưởng
tượng và muốn truyền đạt trong cùng một động tác; trong hai sự lựa chọn
này, xuất hiện những khuynh hướng rất khác nhau và thoạt nhìn trái ngược
nhau. Muốn thay thế một thế giới nhất định bằng một vũ trụ tưởng tượng,
thì phải phủ nhận thế giới nhất định kia: người nào đắm chìm trong đó như
con cá trong nước và cho rằng mọi cái tự nhiên mà có, thì không thể sáng
tác. Nhưng dự định giao tiếp giả định mình quan tâm tới người khác, dù
trong quan hệ của nhà văn với nhân loại, có phảng phất oán hờn, khinh
miệt đi nữa, họ vẫn muốn được nhân loại thừa nhận; nếu không, thì bản
thân dự định tố cáo nhân loại sẽ bị thất bại và trở nên vô nghĩa; qua hành vi
sáng tác, họ thừa nhận giá trị của nhân loại rõ hơn so với những lời tuyên
bố bằng miệng. Nỗi thất vọng tuyệt đối, lòng hận thù triệt để đối với mọi
thứ và mọi người chỉ có thể bằng lòng với sự im lặng.
Vì vậy, dự định sáng tác bao hàm một sự căng thẳng giữa thái độ phủ
nhận thế giới của con người và một lời kêu gọi nhất định đối với con người.
Nhà văn vừa chống lại vừa đi với con người. Đó là thái độ khó khăn: nó
bao hàm những niềm say mê dữ dội, và muốn được duy trì lâu dài, nó đòi
hỏi sức lực.
Tuổi già làm giảm sút sức lực, dập tắt những niềm say mê. Hiện tượng
dục năng mất đi kéo theo − như chúng ta đã thấy − sự mất đi một ham
muốn nhất định về sinh học; vì mệt mỏi, người già thường không nghĩ
chuyện quan tâm tới người khác. Sợi dây căng thẳng nảy sinh từ việc dung
hòa hai dự định, nếu không mâu thuẫn nhau thì chí ít cũng khác nhau, được
chùng ra. 64 tuổi, Rousseau buồn bã cảm thấy năng lực sáng tạo sa sút. Kể
lại trong những giấc mơ một buổi dạo chơi, ông viết: “Khắp nơi, trên cánh
