độ dân chủ”. Trở về Pháp, năm 1913, ông sáng lập một tờ báo lấy tên
Người tự do, trong đó hầu như hàng ngày có bài của ông. Ông có cảm giác
chiến tranh gần tới nơi, và trong lúc mong nó không xảy tới, ông chống chủ
nghĩa hòa bình, ông vận động cho đạo luật đưa thời hạn nghĩa vụ quân sự
lên ba năm.
Khi nổ ra chiến tranh ông phê phán cách lãnh đạo chiến tranh, dữ dội
tới mức tờ báo bị đình bản. Nó xuất hiện trở lại với tên gọi Con người hoan
hỷ. Năm 1914, Viviani mời ông tham gia nội các; ông từ chối. Đinh ninh
một mình mình có thể cứu nước Pháp, ông muốn hoặc làm thủ tướng hoặc
không làm gì hết. Từ tháng giêng 1915, ông giữ một vai trò quan trọng lúc
làm chủ tịch Ủy ban quân sự và ngoại giao của Thượng viện. Mặc dù tuổi
75, ông thường ra mặt trận và đến các chiến hào; ông ngủ một đêm ở đồn
lũy Duanmont. Ông phê phán kịch liệt tổ chức thảm hại của ngành Quân y.
Trong Nhật ký, ông cũng kiên quyết đấu tranh chống chủ nghĩa thất bại. Và
ông thuyết phục Mỹ viện trợ cho Pháp. Sau những cuộc nổi loạn ngày 15
tháng năm 1917, ông đọc một diễn từ phê phán dữ dội bộ trưởng Nội vụ
Malvy.
Tinh thần yêu nước và nghị lực khiến ông được mến mộ rộng rãi trong
cả nước. Nhưng trong chính giới, ông gây nên khắp nơi những nỗi oán thù.
Poincaré ghét ông, trách con người 77 tuổi này “kiêu ngạo vô tận, tính khí
hay thay đổi, nông nổi”, nhưng vẫn quyết định mời ông lập chính phủ.
Clémenceau có phần bị điếc, nhưng vẫn giữ trí tuệ sáng suốt và toàn bộ sức
sống. Ông nắm quyền trong hai mươi sáu tháng, làm việc từ 6 giờ sáng đến
10 giờ đêm. Xung quanh ông có một êkip mới. Tình hình lúc bấy giờ rất
khó khăn. Để cứu nguy ông tuyển lựa những lớp mới, cho thông qua ngân
sách, đấu tranh không khoan nhượng chống chủ nghĩa thất bại. Ông bị
những người xã hội chủ nghĩa công kích dữ dội. Ông buộc quân đội Đồng
minh chấp nhận sự thống nhất chỉ huy và ủng hộ Foch lúc ấy chỉ huy tất cả
các quân đội. Nhưng khi quân Đức bắt đầu rút lui, ông được chào đón nồng
nhiệt trong các vùng được giải phóng. Mordacq ghi nhận: “Không phải là
sự nhiệt, tình, mà là sự cuồng nhiệt thực sự. Tôi hết sức vất vả mới bảo vệ
