thương tổn trong cơ thể, trong thói quen, trong tài sản. Những mối đe dọa
và nỗi lo âu vẫn tồn tại.
Sự suy sút và lòng ngờ vực làm nảy sinh ở người già, chẳng những
thái độ thờ ơ đối với người khác, mà cả hận thù. Cũng như hoàn cảnh của
phụ nữ khiến họ dễ oán hờn, hoàn cảnh của người già kéo theo thái độ yêu
sách. Người già tự cảm thấy mình là nạn nhân của số phận, của xã hội, của
người thân; cho rằng người ta gây thiệt hại và vẫn tiếp tục gây thiệt hại cho
mình. Họ có thể giận dữ có khi gần như cuồng điên. Một nữ phóng viên
viết thư cho tôi về một người cô 80 tuổi: Ý nghĩ mình già khiến bà dần dà
điên cuồng lên về bất hạnh và lo âu. Nỗi đau của bà trở nên không thể chịu
nổi tới mức tôi không dám trở lại thăm bà nữa. Dẫu sao, bà cũng chẳng
thiết người ta tới thăm. Chúng tôi tới chưa được mười phút đã bị bà đuổi,
lấy cớ bà muốn đi nằm. Bà không muốn ra phố mua bán nữa, vì được người
ta khen dáng dấp nhanh nhẹn và sức khỏe tuyệt vời (đúng như thế)... Tất cả
đều là vô nghĩa, thô kệch, đáng giận trước nỗi bất hạnh to lớn của bà. Bà
không làm gì nữa hết. Không bận quần áo nữa, không cởi quần áo nữa. Bà
đi lang thang suốt ngày như một con thú bị săn đuổi, rên rỉ, kéo theo một
nỗi đau... Không hề làm bà đau ở đâu hết. Và bà bắt đầu không nhận biết
chúng tôi, không nhớ lại quá khứ của bà nữa; và như vậy, không phải vì óc
não bà mềm yếu đi, mà chỉ vì bà không muốn. Tất cả những gì không phải
là nỗi bất hạnh của bà đều là một sự hài hước không thể chịu nổi. Bà là một
phụ nữ rất thông minh, rất hoạt bát, có một niềm vui và một tính buồn cười
bất tận”.
Thông thường, thái độ giận hờn của người già không bộc lộ ra công
khai và dữ dội như vậy: nó âm ỉ trong lòng. Họ cảm thấy bị loại trừ ra khỏi
thời đại mình, họ sống thừa hơn là sống thật. Họ thấy tất cả những gì họ
mong ước, tin tưởng, yêu thương đều bị đặt lại vấn đề, thậm chí bị từ chối,
họ phản kháng tình hình bị suy thoái triệt để ấy.
Chủ thể càng giữ một vị trí cao, có quyền lực hay uy tín thì sự sụp đổ
càng đau thương. Nếu còn chút ít quyền uy, trong gia đình chẳng hạn, thì
người già lạm dụng nó: đấy là một sự bù trừ và một sự phục thù. Chẳng
