của cuộc đời con người giải quyết hết mọi sự xung đột giằng xé nó. Vả lại,
đó là một ảo ảnh thuận tiện: mặc dù mọi sự đau khổ mà họ biết là người già
phải gánh chịu, nó cho phép người ta nghĩ là người già sung sướng, và bỏ
mặc người già cho số phận của họ. Thực ra, người già luôn luôn phải lo âu;
điều tra của Rorschach cho phép phát hiện nó ở mọi người già, thậm chí ở
cả những người cho là không biết tới nó và cho là mình mãn nguyện với
cuộc sống. Căn cứ vào phát hiện của Rorschach, năm 1956, ở Mỹ, người ta
thiết lập một chân dung điển hình của người già: ''Người già hay nghi kỵ,
hay lo lắng... Họ biểu thị một đời sống nội tâm hướng ngã (introvertie), với
những màu sắc hư ảo, không thực... Họ tỏ ra khó khăn trong quan hệ với
người khác; ít có nhu cầu tình cảm... Cứng đờ, máy móc, bất lực về trí tuệ.”
Chúng ta bắt gặp tất cả những nét này ở người già, và thấy chúng xuất hiện
như là nhưng câu giải đáp cho những nỗi khó khăn của họ.
Bác sĩ Reverzy, người đã từng chăm sóc nhiều người già, viết trong
Lời tựa cuốn Căn phòng lớn của Jacoba Van Velde: Chỉ có các nhà tiểu
thuyết, giỏi hay tồi là cho rằng tuổi già có hạnh phúc. Chỉ có một số tuổi
già: số phận của người ốm liệt giường trong bệnh viện và số phận của vị
phu nhân trên chiếc ghế bành bắt gặp nhau... Nhưng những con người hóa
đá đen một nửa này lại giống nhau một cách kỳ lạ những người lớn và
những đứa trẻ mà họ vốn là những người lớn ấy, những đứa trẻ ấy... Và
thông thường, họ không có giá trị gì hơn. Lòng muốn sống chưa bị dập tắt
ở họ. Dục vọng, đam mê, tính khí thất thường vẫn tồn tại. Ở tất cả những
người tôi gặp, kinh nghiệm tuổi tác không mang tới cho một người nào sự
khôn ngoan hay lòng thanh thản của những bậc ông bà thánh thiện trong
sách vở”.
Thực ra, số phận bà mệnh phụ được ưu đãi hơn số phận những người
trong nhà thương điên. Điều Reverzy muốn nói là chính cả bà ấy cũng phải
lo lắng và sợ hãi. Tác giả nói có lý; nhưng điều tôi không đồng tình, là cách
miêu tả quá nghiệt ngã của ông. Vì sao người già phải có giá trị hơn người
lớn hay đứa trẻ mà họ vốn là người lớn ấy, đứa trẻ ấy trước kia? Vẫn là con
người khi đã bị người ta tước hết tất cả: sức khỏe, trí nhớ, nguồn lực vật
