lập, và triệu tập một cuộc hội nghị giám mục mà phần lớn các công việc
đều do ông gợi ý; tuy bị gián đoạn, những công việc này bắt đầu gây nên
một sự đảo lộn ngày một trở nên nghiêm trọng. Một ông già cơ thể mảnh
khảnh nhưng sôi sục một niềm đam mê táo bạo như vậy, quá là một cảnh
tượng làm người ta xúc động. Tám mươi tuổi, Émile Kahn, chủ tịch Hội
Nhân quyền, hầu như đứng không vững khi ra làm chứng trong vụ án Ben
Saddok. Trong lúc đọc một bức thư của người con trai tố cáo những vụ
hành hạ các chiến sĩ Mặt trận Dân tộc giải phóng ở Angiêri, ông tố cáo
chính phủ và quân đội với một thái độ dữ dội mà nhiều nhân chứng trẻ hơn
có thể phải ao ước.
Trên bình diện trí tuệ, tuổi già cũng có thể mang tính chất giải phóng:
nó giải thoát khỏi ảo ảnh. Kèm theo sự sáng suốt tuổi già mang lại, là một
hiện tượng tỉnh mộng thường khá chua xót. Trong tuổi trẻ thơ và thanh
niên, cuộc sống diễn ra như một sự tăng tiến; trong những trường hợp thuận
lợi − khi người ta tiến triển trong nghề nghiệp, khi việc giáo dục con cái
mang tới những niềm vui, khi mức sống được nâng lên, khi tri thức phong
phú thêm − ý nghĩ tăng tiến vẫn tiếp tục ở lứa tuổi trưởng thành. Bỗng
nhiên, người ta nhận ra mình không còn đi tới đâu nữa, trừ phi tới... Nấm
mồ. Người ta đã leo lên tận đỉnh, và đó là điểm xuất phát của một trận té
ngã. Yeats nói: “Cuộc sống là một sự chuẩn bị lâu dài cho một cái gì đó
chẳng tới bao giờ”. Có một lúc người ta biết mình không còn chuẩn bị cho
gì nữa hết, và người ta hiểu mình đã mắc lừa trong lúc tưởng mình bước tới
một cái đích. Một sự phát hiện như vậy khiến người ta không còn muốn
sống nữa. Schopenhauer tuyên bố: “Không còn những ảo ảnh làm cho cuộc
đời thú vị và kích thích người ta hoạt động nữa”. Lúc già, Tolstoï viết một
cách chua chát hơn: “Người ta chỉ có thể sống khi say sưa cuộc sống; hễ
niềm say mê tan biến, là người ta nhận thấy mọi thứ chỉ là gian trá, một sự
gian trá, ngu ngốc”.
Thật vậy, nếu tất thảy đều là hư ảo hay gian trá, thì chỉ còn chờ chết.
Nhưng thừa nhận cuộc sống không hàm chứa bản thân tính mục đích của
nó, không có nghĩa là nó không thể tự tạo cho mình những mục đích. Có
