bản thân ông trong những năm cuối đời trở thành một thứ Struddburg. Qua
các nhân vật Booz, Eviradnus, Jean Valjean, Hugo vẽ lên gương mặt vị lão
trượng mà ông mơ ước trở thành: và quả là ông đã trở thành vị lão trượng
ấy.
Lúc 14 tuổi, ông viết: “Tôi muốn trở thành Chateaubriand hay là
không gì cả”. Thực ra, ông mơ ước niềm vinh quang của Napoléon. Là nhà
thơ, người có thiên nhãn, nhà tiên tri, ông những muốn là vị giáo hoàng của
thế giới tinh thần và chờ đợi tuổi tác mang lại cho mình quyền lực ấy: ông
ứng xử sao cho niềm hy vọng không bị phủ định. Năm 1848, Lamartine tự
đày đọa mình với một tuổi già khủng khiếp. Còn Hugo thì cứu vớt tuổi già
của mình năm 1852 khi bị lưu đày. Ông trở thành biểu tượng vẻ vang mà
ông từng mơ ước.
Chúng ta thấy lúc về già, đời sống tình dục của ông vẫn tích cực; cho
tới 1878, sức khỏe ông vẫn tuyệt vời. Năm 1873, Goncourt cảm thấy lúng
túng khi thấy ông đầu trần, tràn đầy sức sống, bên cạnh người con trai là
Francois-Victor, xanh mướt trên chiếc tràng kỷ. Ông kiêu hãnh vẫn có thể
leo bốn bực thang một. Flaubert ghi nhận năm 1877: “Ông già ấy trẻ, đẹp
hơn bao giờ hết”. Một người quen thân trong những năm cuối đời ông thì
bảo: “Đôi mắt xếch của ông phát ra xung quanh như một thứ pháo hoa vui
tươi”. Sức làm việc của ông không suy giảm.
Ngày 7 tháng giêng 1889, ông viết trong một bức thư: “Ồ! Tôi biết rõ
là mình không già đi, mà trái lại, lớn thêm lên; và chính vì thế, tôi cảm thấy
cái chết đến gần. Tâm hồn được thử thách biết chừng nào! Cơ thể tôi suy
yếu, nhưng tư duy tôi phát triển; trong tuổi già của tôi, có một sự nảy nở.
Năm 1866, ông xuất bản Những người lao động biển cả được đón nhận
nhiệt liệt. Ông sáng tác Thằng cười. Một sự kiện hoàn toàn ngoại lệ là: tuổi
tác không làm khô cạn trí tưởng tượng lãng mạn của ông. Ông trở lại viết
kịch với vở Torquemada. Chiến tranh bùng nổ. Ông sang Bruxelles và xin
cấp thị thực đến Paris: theo lời ông, ông muốn tham gia đội dân vệ. Các
giấy tờ bí mật cho thấy ông có tham vọng cao hơn: ông mong đợi nền cộng
hòa giao cho ông toàn quyền, vì từ chốn lưu đày, ông vẫn là linh hồn của
