hướng gió của trí óc, Toàn bộ thi tứ, Bó cuối cùng. Ông trở về Paris năm
1873; tháng chạp năm ấy, Francois-Victor, con trai ông, qua đời. Ông làm
những bài thơ đẹp nhất trong thơ ca của ông: một bộ phận thơ tươi trẻ một
cách lạ thường nhưng vẫn mang dấu ấn của tuổi tác.
Hugo thích đọc những tác phẩm cuối cùng của mình cho bạn hữu
nghe. “Thưa các bạn, tôi năm nay 74 và tôi bắt đầu sự nghiệp của mình”.
Ông đọc Hơi thở của người cha. Ông tiếp nhiều bạn bè hoạt động chính trị
mong muốn ông trở lại hoạt động xã hội. Ông được bầu làm thượng nghị sĩ.
Ông yêu cầu bỏ phiếu ân xá cho các chiến sĩ Công xã Paris: phái tả hoan hô
ông; nghị viện bị giải tán với 149 phiếu thuận trên 130 phiếu chống, nhưng
trong cuộc bầu cử, những người Cộng hòa được 326 ghế và Mac-Mahon từ
chức. Một thắng lợi không thể bàn cãi của Hugo.
Năm 1877, ông xuất bản Nghệ thuật làm ông, một tác phẩm tôn vinh
tuổi thơ và cả bản thân ông. Ông là một người cha độc đoán đối với các con
trai và đối với Adèle, người con gái − vừa bị giam giữ −. Nhưng ông yêu
thương chân thành những đứa cháu: hết sức chăm sóc chúng, buồn bã vì
phải xa cách chúng, viết cho chúng những bức thư dài. Ông thích lối đối
ngẫu, ra sức khai thác sự tương phản ngoạn mục giữa hai gương mặt của
mình: gương mặt người khổng lồ khủng khiếp khiến những nhà quyền quý
phải run sợ, và gương mặt người ông nội nhu nhược.
Năm 1877, ông còn viết Lịch sử một tội ác, nhưng năm 1878, sau một
cơn cấp phát, ông phải dừng lại; những sưu tập các môn đệ của ông cho
xuất bản đã bao gồm những câu thơ cũ. Bà Alphonse Daudet viết: “Bắt đầu
từ năm ấy, sức khỏe rồi tinh thần ông già đẹp lão xuống dần từng bước”.
Ngay sau ngày 28 tháng sáu, gia đình đưa ông về Guernesey, và một
chứng nhân kể lại buổi tối, trong xalông đỏ, ông có những lúc ủ rũ khủng
khiếp; ông áp trán vào hai bàn tay tựa trên hòm lò sưởi và đứng im lặng
một lúc lâu. Bị hành hạ vì ghen tuông, Juliette dằn vặt ông, tới lúc một tối
tháng tám, ông phát khóc. Ông luôn luôn tiết kiệm, đồng thời rất hào hiệp.
Dần dà, ông trở thành hà tiện. Bị mê hoặc bởi những số tiền rất lớn kiếm ra
