Trên chiếc giường cũ kỹ, tháng ngày chất chứa u sầu...”
Vốn xưa kia là một “công tử bột”, giờ đây ông đi dạo chơi trong một
bộ quần áo sờn, lấm chấm tàn thuốc. Ông yêu cầu mở một cuộc quyên góp
quốc gia giúp ông. Nhưng ông xấu hổ tới mức phải thốt lên: “Tôi chỉ muốn
chết thôi”. Và còn nói thêm: “Tôi bị sỉ nhục về nỗi bất hạnh của mình tới
mức không còn dám đến thăm một người bạn vì sợ gặp phải một kẻ thù”.
Có thể nói ông không còn bạn bè nữa. Ở Viện hàn lâm văn học, người ta
tránh chuyện trò với ông, ông ngồi trong một góc quen thuộc. Trong một
trong nhiều bản tuyên ngôn bênh vực sự nghiệp của mình, ông viết một
cách xót xa: “Cái tội của tôi là đã phục vụ và làm mất lòng tất cả các đảng
phái trong lúc ngăn cản họ tha hồ chém giết lẫn nhau trong những ngày vô
chính phủ”. Ông dù có ra nhiều bản tuyên ngôn cũng vô ích, cuộc lạc
quyên không thu được kết quả. Ông buộc phải cho đốn cây trong trang trại
để bán cho có tiền sống, nhưng không chịu bán đất. Tòa thị chính Paris
nhượng cho ông một ngôi nhà khá đẹp ở cửa ô thành phố, nhưng ông
không vì vậy mà bớt thất vọng. Vợ ông bảo: “Ông ấy có những cơn thất
vọng làm tôi không thể chịu nổi”.
Ông luôn luôn nhắc lại quá khứ hoạt động chính trị cho rằng nhà chính
khách cao hơn nhà thơ, thậm chí ân hận là đã viết văn. Năm 1860, ông
đành phải bán ngôi nhà Milly. Ngay lập tức, các chủ nợ ào tới: trong mười
bảy ngày, có tới bốn trăm người lũ lượt kéo tới. Hôm bán nhà, ông bước
vào phòng cô cháu gái Valentine, một nắm dây thường xuân trong tay, và
nức nở: “Milly chỉ còn lại có thế này thôi”. Ít lâu sau, ông nói với một
người bạn: “Bạn ơi, bạn có muốn trông thấy con người bất hạnh nhất
không? Hãy nhìn tôi đây!”
Bà vợ mất năm 1863, ông bí mật kết hôn với Valentine. Năm 1867,
ông bắt đầu lẩn thẩn. Ngày 1 tháng năm, ông bị một cơn cấp phát. Càng
ngày càng khép kín mình lại, ông trở nên hầu như người câm. Một buổi tối,
thay vì lên đi ngủ, ông ngồi trên một bậc thang: “Để làm gì? ngủ mà làm
gì? lại bắt đầu nhiệm vụ chăng? Cứ để tôi ở đây!” Năm 1868, ở nông thôn,
