tới mức phải cả một cuộc đời trọn vẹn mới chế ngự nổi. Chúng ta biết là
người lao động chân tay khắc phục được những nhược điểm về thể chất qua
kinh nghiệm cho phép họ tổ chức phạm vi hoạt động. Về mặt trí tuệ,
Herriot cho rằng “ văn hóa, là cái gì còn lại khi người ta đã quên đi hết tất
cả”, và quả vậy, có một cái gì đó còn lại: một khả năng học tập lại điều
mình đã biết, những phương pháp làm việc, những phản ứng lại sự nhầm
lẫn, những “cái lan can”. Trong nhiều lĩnh vực: triết học, tư tưởng, chính
trị, người già có những cái nhìn tổng hợp mà thanh niên không thể có được.
Phải quan sát, trong sự giống nhau và trong sự khác nhau của chúng, rất
nhiều sự kiện, mới có thể đánh giá được tầm quan trọng hay cái vô nghĩa
của một trường hợp riêng biệt, biến cái ngoại lệ thành quy tắc hay xem quy
tắc là cái ngoại lệ, đặt chi tiết trong sự phụ thuộc vào cái tổng thể, bỏ qua
giai thoại để rút ra ý tưởng. Có một thứ kinh nghiệm chỉ thuộc về người
già: đó là kinh nghiệm của chính bản thân tuổi già. Thanh niên chỉ có
những khái niệm mơ hồ và sai lầm về tuổi già. Phải sống lâu mới có thể có
một khái niệm đúng đắn về thân phận con người, có một cái nhìn khái quát
về quá trình diễn ra các sự vật: chỉ có lúc ấy mới có thể “dự kiến hiện tại”,
vốn là nhiệm vụ của nhà chính trị. Vì vậy, trong quá trình Lịch sử, người ta
thường giao phó những trách nhiệm to lớn cho người cao tuổi.
Tuy nhiên, chỉ có ở những xã hội cổ xưa hay chí ít cũng ổn định, tuổi
tác mới có thể tạo nên một sự thẩm định. Trong lòng một thế giới bất động,
người già nếu chú tâm tiến bước, thì ở trạng thái tiên tiến hơn những người
xuất phát phía sau ông. Tình hình không như vậy trong thế giới chuyển
động ngày nay. Tương lai của cá nhân nằm trong tương lai của xã hội, và
hai mặt tương lai này không phù hợp với nhau: sự chênh lệch này diễn ra
bất lợi cho người già tất yếu rơi vào thế lạc hậu so với thời đại mình. Muốn
tiến lên phía trước, người già phải luôn luôn thoát khỏi một quá khứ ngày
càng cầm tù mình một cách chặt chẽ hơn: bước đi của họ chậm chạp. Tuy
nhiên, nhân loại không nguyên khối (monolithique); đối diện với quá khứ
đè nặng lên các thế hệ cũ, các thế hệ mới được tự do, họ nắm lấy ngọn đuốc
cho tới khi bị sức nặng của thực tiễn-trơ ì đè bẹp, đến lượt họ bị lớp trẻ
