qua. Sự chuyển động nhanh của Lịch sử đảo lộn một cách sâu sắc mối quan
hệ của người già với các hoạt động của họ. Ngày trước, người ta hình dung
một kho báu được tích tụ ở họ qua năm tháng là: kinh nghiệm. Cũng như
các tinh thể đọng lại lâu ngày trên cành, sự khéo léo và đạo xử thế vốn
không có trong sách vở, dần dà đọng lại từng ít một trong cơ thể và trí óc
con người. Triết học Hêghen đề xướng một cách chứng minh hợp lý ý
tưởng này: mỗi thời điểm trôi qua sẽ được bao bọc trong thời điểm hiện tại
thời điểm này chuẩn bị một cách tất yếu một tương lai còn hoàn mãn hơn,
vì ngay cả những sự thất bại cuối cùng cũng được thu nhặt lại. Là giai đoạn
cuối cùng của một bước tiến thường xuyên, tuổi già có thể là thời điểm
hoàn thiện cao nhất của cuộc sống. Nhưng thực ra cuộc sống không diễn ra
như vậy. Đường biểu diễn của nó thường xuyên bị bẻ gãy vì các dự định
của chúng ta biến thành một hiện thực trơ ì trong thực tiễn. Nó được tổng
cộng lại vào mỗi một lúc nhưng công việc tổng kết không bao giờ hoàn
thành. “Hành vi của con người vừa tạo nên tất cả vừa tàn phá tất cả
. Vì
vậy, bước chân chúng ta không phải là một bước tiến vững chắc, mà thực ra
là cái động tác loạng choạng Montaigne đã từng nói tới. Sainte-Beuve thì
nhận xét: “Có chỗ người ta cứng rắn lại, có chỗ người ta thối ruỗng đi,
nhưng không bao giờ người ta chín muồi hết”. Tuổi già không phải là “tổng
số” cuộc sống chúng ta. Thời gian của cùng một động tác vừa cung cấp cho
chúng ta, vừa tước đoạt của chúng ta thế giới. Chúng ta học tập và chúng ta
quên lãng, chúng ta làm mình phong phú thêm lên và chúng ta tự hủy hoại
mình.
Mauriac viết khi ông 80 tuổi: “Người già không thấy mình sút kém đi,
cũng không thấy mình phong phú lên, mà chỉ thấy mình vẫn trước sau như
một. Chớ nói chuyện với họ về những thu hoạch của cuộc đời: chút ít
những gì tích tụ ở chúng ta qua bao nhiêu năm tháng, đó là điều không thể
tin được. Các sự kiện đều bị lẫn lộn hay lãng quên. Còn tư tưởng thì thế
nào? Năm chục năm đọc sách ư? Chúng còn để lại được gì?”
Khái niệm kinh nghiệm có giá trị khi nó muốn nói tới một quá trình
luyện tập tích cực. Một số ngành nghệ thuật, một số nghề nghiệp khó khăn
