hẳn tên đại tá Z. Một bên là những con người chân chính, biết mình chiến
đấu cho cái gì và bất chấp những cuộc giao phong chênh lệch, đã dũng cảm
lao vào quân thù, làm trọn nhiệm vụ con người của họ; một bên là sức mạnh
mù quáng, ngu ngốc, hung ác và xét cho cùng, hèn nhát.
Rút cuộc, chuyến đi hai năm trời của viên tướng là một nỗi ê chề,
nhục nhã kéo dài, một cơn ác mộng, lắm lúc khiến hắn gần như sa vào tình
trạng thác loạn tinh thần. Cuối cùng, đêm hôm trước ngày hắn lên đường trở
về hước, hắn đã nghĩ đến cách đánh tráo hài cốt, lấy một bộ xương cũng cao
một thước tám mươi hai để thế vào di hài viên đại tá Z mà, trong một lúc
hoang mang thảng thốt, hắn đã hất xuống suối. Đang lúc say rượu, hắn loạng
choạng đến cửa buồng ông linh mục đã khóa chặt, lom khom nói qua lỗ
khóa để bày tỏ ý đồ gian lận của hắn. Bất đồ, hắn nhầm buồng, cửa buồng
sịch mở, một bà to béo hiện ra, sỉ vả hắn tàn tệ đã nhòm vào buồng bà ta
giữa lúc đêm hôm khuya khoắt. Cái cảnh vừa kệch cỡm, vừa thảm hại ấy,
đánh dấu sự rã rời, suy sụp hoàn toàn trong con người hắn: còn đâu «con
chim oai hùng, đơn độc bay lượn…», còn đâu sứ mệnh thiêng liêng, cao cả?
Rõ ràng qua diễn biến tâm tư của viên tướng, có tính chất một biểu
tượng, Ismail Kadare đã giễu cợt và lên án quân đội phát xít và nói chung,
tất cả các đạo quân xâm lược. Nhưng vượt lên trên cả nhân vật trung tâm ấy,
choán hết cả cuốn sách chính là hình ảnh đất nước và nhân dân Albania.
Mặc dù câu chuyện được kể lại qua con mắt viên tướng nước ngoài, người ta
vẫn thấy Ismail Kadare yêu tha thiết đất nước ông với những núi non hiểm
trở, hùng vĩ, với những truyền thống đẹp đẽ, lâu đời, với những con người
ngoan cường dũng cảm, từ bao đời nay vẫn trọng danh dự và nhân phẩm và
hiện đang xây dựng thắng lợi chủ nghĩa xã hội. Ông ca ngợi cuộc chiến đấu
anh hùng của nhân dân nước ông và nói chung, của tất cả các dân tộc đứng
lên chống ngoại xâm để bảo vệ độc lập, tự do của mình. Qua cái chết của
bác thợ đấu già Gjoleka - bị nhiễm trùng vì chiếc khuy gỉ trên quân phục
một tên lính phát xít chết đã 20 năm nay - ông còn ngụ ý rằng chiến tranh
chưa thật sự kết thúc hay nói cho đúng hơn, hòa bình chưa phải đã vững
chắc: như những con vi trùng, tuy bị vùi sâu dưới đất cùng với xác tên lính
hàng mấy chục năm trời, khi gặp khí trời, ánh sáng, lại phục hồi tất cả cái
