VIỆT NAM MÁU LỬA QUÊ HƯƠNG TÔI - Trang 21

và Quảng Ninh, huyện Lệ Thủy cũng là một quê hương có nhiều nhân tài
khoa hoạn, nhiều tiến sĩ, phó bảng. Sách Đại Nam Nhất Thống Chí cho biết
từ đời nhà Lê cho đến đời nhà Nguyễn, Quảng Bình có rất nhiều người đỗ
đạt và làm quan phục vụ cho dân, cho nước mà toàn là những người nổi
tiếng về khí tiết, đức độ, liêm chính, tài năng, mưu lược. Có những nhân vật
đức độ được ca ngợi là Phật sống, là Bồ Tát, có những nhân vật văn võ vẹn
toàn, có những người đa mưu túc trí được so sánh với Khổng Minh, với Lưu
Bá Ôn, những nhân tài đời Hán, đời Minh bên Trung Quốc. Có những người
chỉ xuất thân từ hàng sĩ tốt, nhờ tài thao lược, nhờ dũng khí, can trường làm
nên đến Đô Thống, Quận Công. Quảng Bình tỉnh nhỏ, người thưa mà lại có
nhiều vị khoa giáp, tài đức, học hành toàn vẹn được nhiều đời Vua mời vào
cung giữ chức “Phụ Đạo”, làm thầy dạy học cho các Hoàng Tử, Hoàng Đệ
như Nguyễn Đăng Tuấn, Ngô Đình Giỏi, Vũ Xuân Cẩn, Nguyễn Hàm Ninh.
Có người như Nguyễn Tử Kính làm quân sư cho vua Lê đánh đuổi giặc Tàu,
như Lê Trực, Nguyễn Phạm Tuân lãnh đạo nghĩa quân Cần Vương, phò vua
Hàm Nghi đánh Pháp. Có người như Nguyễn Hàm Ninh (bạn tri kỷ của Cao
Bá Quát) nửa đường công danh không muốn tiếp tục vào lòn ra cúi, cởi áo
từ quan về nhà sống cuộc đời thanh bần. Lại có người như tiến sĩ Phạm Phi
Diệu đỗ đạt rồi mà không màng lợi danh, chỉ muốn sống cuộc đời ẩn dật vui
với non nước, cỏ cây chốn thôn dã bần hàn:
Bảng chiếu dương Ngô mai bạch tuyết,
Tâm lao hậu bỉ Thảo, Huyền nhân.
Ý muốn nói là thi đỗ rồi chỉ muốn bồi dưỡng tâm hồn cho trắng như tuyết,
cho sạch như mai, không nhọc lòng làm kẻ viết kinh Huyền, kinh Thảo[4].
Đến thời cận đại, khi nền giáo dục Tây phương theo chân quân xâm lăng
tràn vào bờ cõi để đánh bật tận gốc rễ nền giáo dục Nho Hán và thay vào
đấy bằng một nền giáo dục gọi là Tây học thì Quảng Bình, trong cơn
chuyển đổi ngặt nghèo, cũng sản xuất ra được những nhân vật tiếng tăm lẫy
lừng như giòng họ Ngô Đình chẳng hạn, giòng họ đã có người làm đến
Tổng Đốc Thượng Thư dưới thời bảo hộ Pháp, có người làm đến Tổng
thống, Tổng giám mục dưới thời ảnh hưởng Mỹ. Cũng trong thời kỳ này,
khi chiến tranh bao phủ non sông và bao nhiều người con yêu của tổ quốc