VIỆT NAM MÁU LỬA QUÊ HƯƠNG TÔI - Trang 388

là mẫu người cách mạng trung trinh. Ông Phan Bá Cầm, lãnh tụ đảng Dân
Chủ Xã Hội, chủ tịch hội Nhân Quyền đầu tiên ở Việt Nam mà các chính
khách và lãnh tụ đảng phái không mấy ai không biết, vốn là bạn tù của ông
Đán tại Sài Gòn và tại Côn Đảo, và sau này là đồng chí của tôi trong Lực
Lượng Dân Tộc Việt, đã tỏ lòng mến phục ông Đán. Ông Phan Bá Cầm nói
với tôi rằng trước võ lực uy quyền, roi vọt tra tấn của công an mật vụ mà
giữ được phong độ khí phách như ông Phan Quang Đán không phải là dễ.
Nhận định về ông Phan Quang Đán, Dennis Warner, ký giả danh tiếng
người Úc, đã viết như sau:
Bác sĩ Đán là nhân vật đối lập thành công nhất dưới chế độ Diệm. Là bộ
mặt được nhân dân yêu chuộng nhất trong cuộc bầu cử Dân biểu tại Sài
Gòn, nhưng ông Đán lại bị chế độ Diệm thù ghét. Không ai có thể lên án
ông Đán là Cộng Sản vì sự nghiệp của ông ta là sự nghiệp của một nhân vật
chống Cộng. Xuất thân từ đại học Harvard, đã được mọi giới coi là chân
thành nhất trong giới chính khách Việt Nam. Cũng như ông Diệm, ông Đán
có nhiều đặc tính tốt, nhất là xứng đáng để làm một nhà lãnh đạo. Trong
phút chót của ngày bầu cử, Diệm đã đem 8.000 binh sĩ về Sài Gòn với chỉ
thị là phải bỏ phiếu chống lại Đán nhưng Đán vẫn thắng cử. Dù Đán đã đắc
cử nhưng ông Diệm vẫn gạt Đán ra khỏi Quốc hội. Mặc dù các Tòa đại sứ
Mỹ và Anh phản đối, Diệm vẫn cứng rắn. Diệm sợ rằng Đán sẽ mị dân
không để cho Diệm thực hiện chương trình của ông ta. Thù ghét đối lập
nhưng ông Diệm lại tin rằng nhân dân chấp nhận cái chế độ thiếu khả năng
của ông ta [13].
Cuộc đời và sự nghiệp của ông Phan Quang Đán dù sao cũng là cuộc đời và
sự nghiệp của một chiến sĩ xã hội biết hòa mình sống với và đấu tranh cho
quần chúng nghèo khổ; của một chiến sĩ quốc gia mang ít nhiều bản chất
cách mạng dấn thân chiến đấu cho công bằng tự do dân chủ. Ông thành hay
bại chưa biết nhưng chắc chắn là ông hơn rất nhiều các trí thức khoa bảng
như ông, chỉ biết ‘trùm chăn”, uốn mình theo chiều gió hay bị Cộng Sản lừa
gạt.
Năm 1948, trước hiểm họa Cộng Sản, ông Đán (cũng như ông Diệm) qua
Hông Kông để thảo luận với Cựu Hoàng Bảo Đại mong hình thành một giải