Chí Minh mà về với Bảo Đại. Cũng cần phải nói rõ thêm như Bernard Fall
đã mô tả thì ông Diệm là người có đầu óc phong kiến, quan lại, cổ hủ, chỉ
muốn bảo vệ một nền quân chủ. Cho đến năm 1955, vì ở vào tình trạng
tranh chấp với Bảo Đại và muốn có quyền hành thật to lớn, ông mới chủ
trương thành lập nền Cộng Hoà để làm một nhà độc tài [3].
Đối với tôi, chọn lựa này rất phù hợp với tư thế chính trị và bản chất đấu
tranh của những người như ông Diệm và ông Lý, vốn là những vị quan lại
được sinh ra và lớn lên, rồi lại được thăng hoa trong hệ thống phong kiến,
nhưng lại có va chạm với những định chế Tây phương trong vị trí của một
viên chức công quyền. Lửa cách mạng để lột xác một cách triệt để và toàn
diện, để dứt khoát hoàn toàn với quá khứ không thể có được trong các ông.
Chính một cộng sự viên thân tín của ông, sáu năm sau ngày ông bị lật đổ,
nhìn lại khoảng thời gian làm việc chung với ông cũng đã phê phán như sau:
"Nhưng ông Ngô Đình Diệm không phải là người có tâm lý chính trị mới
mẻ như vậy. Sinh trưởng trong một gia đình triều thần, được đào tạo theo
nếp giáo dục cổ truyền, rồi chính ông lại thừa nghiệp nhà mà thờ nhà
Nguyễn: hẳn ông không phủ nhận những mối liên lạc tinh thần giữa vua tôi
và thầy trò thuở trước. Chứng cớ là không thấy ai bắt buộc hơn ông và ông
Nhu sự trung thành ở người cộng sự. Trung thành là điều kiện ưu tiên được
đặt trên cả tài năng" [4].
Tuy nhận định như vậy, nhưng lúc bấy giờ, đối với tôi, thể chế tương lai
chưa phải là mối quan tâm hàng đầu mà chính sự xây dựng một tổ chức
vững mạnh với một đội ngũ cán bộ kiên trì mới là yếu tố quan trọng để khi
đuổi Tây đi, giành được độc lập thì vẫn còn sức mà "sống mái" với lực
lượng Việt Minh của ông Hồ Chí Minh. Lý luận đơn giản và chắc nịch như
thế, nên tôi để mặc những vấn đề thể chế cho các vị đàn anh như ông Diệm
hay ông Lý, còn mình thì chỉ xả thân hoạt động trong phạm vi của mình.
Tôi trở lại Đồng Hới làm việc dưới quyền của ông Tỉnh trưởng Nguyễn Hữu
