chúng khiếu nại một lần, hai lần, ba lần. Người nghèo không còn đủ sức để
theo kiện, đến nỗi cả những người khá giả cũng bị khuynh gia bại sản''.
Cũng bản báo cáo này đã kể ra vô số những thủ đoạn của bọn hào lý để
bóc lột của cải của người nghèo, chiếm đoạt ruộng công, gây năm bè bảy
mối. Như vậy là bộ máy hành chính ở nông thôn hoàn toàn thối nát, nhưng
Nhà nước đành bất lực. Bản thân Nhà nước cũng không còn đủ sức để bảo
trì đúng mức cần thiết những công trình trị thủy lớn, đến nỗi chỉ cần một
thiên tai nhỏ nhất đôi khi cũng đủ gây nên những trận đói lớn. Nông dân
phải bỏ làng xóm, lang thang để kiếm cái ăn và chết đói hàng nghìn ngay
trên các nẻo đường. Nhà nước chỉ đủ sức làm các cuộc phát chẩn, thật sự là
không thấm vào đâu. Trong Niên giám Cương mục kể lại như sau trận đói
năm 1735: “Nạn trộm cướp sinh sôi nảy nở, nhất là ở Hải Dương. Nông
dân bỏ hết mọi thứ trồng trọt. Tất cả các kho lương thực ở các làng đều bị
vét sạch, trừ ở Sơn Nam. Người ta bồng bế con cái đi lang thang để kiếm
chút cơm ăn. Giá gạo tăng vọt, một trăm đồng tiền không đủ để trả một
bữa ăn. Người ta ăn rau, ăn cỏ, ăn thịt chuột, thịt rắn. Người chết nằm la
liệt dọc các con đường”.
Số nông dân bị phá sản, phải bỏ làng lang thang khắp xứ tăng lên đến
mức năm 1730, chúa Trịnh buộc phải giao cho mười hai vị đại thần trong
triều nhiệm vụ phải đưa họ trở về nhà nhưng chỉ uổng công vô ích. Cuộc
kiểm kê dân số năm 1730 cho biết có 1730 xã bị sa vào tình trạng đặc biệt
nghiêm trọng. Chính cái khôn nông dân bị khuynh gia bại sản, buộc phải
lang thang trên các nẻo đường sẽ là đội quân chủ lực của những cuộc khởi
nghĩa lớn trong thế kỷ XVIII.
Khủng hoảng chính trị và hành chính
Nếu bộ máy cai trị ở các thôn xã tỏ ra tham lam và tàn ác thì bọn quan lại
trong bộ máy quan liêu và phủ Chúa lại đắm mình trong tham nhũng và
hoang dâm. Việc xây dựng những cung điện chùa chiền và những trò hoan
lạc xa hoa của phủ Chúa làm hao mòn ngân sách. Sưu thuế ngày càng cao,
phu phen tạp dịch ngày càng nhiều. Năm 1718, một viên ngự sử tâu trình
về cảnh khốn cùng của nhân dân và đề nghị: ''Cấm mọi sự lãng phí, ngừng