Khổng giáo và các nho sĩ
Các tác phẩm Khổng giáo qua sự diễn giải của Chu Hy(đời Tống ở
Trung Quốc) trở thành hệ thống học thuyết mà thí sinh muốn thi đỗ để làm
quan bắt buộc phải quán triệt sâu sắc. Năm 1484, tên những người đỗ thi
đình được khắc lên những tấm bia đá dựng ở Văn Miếu tại kinh đô. Các
ông vua đều nghiên cứu Khổng giáo một cách thấu đáo. Lê Thánh Tông -
một nhà nho hay chữ, đích thân thảo những bài luận lý để dạy dân.
Khổng giáo phục vụ một cách tuyệt vời chế độ dựa trên quyền năng tuyệt
đối của ông vua và được quy định theo một hệ thông trật tự thứ bậc chặt
chẽ, vua thì trị vì, các quan thì cai trị nhân dân, tuy đã được giải phóng khỏi
chế độ nông nô, nhưng vẫn còn phải chịu rất nhiều sưu cao thuế nặng. Gạt
bỏ mọi khuynh hướng thần hiệp, Khổng giáo hướng con người vào việc
thực hiện các bổn phận xã hội của mình, đặt ở đỉnh cao nhất của những
nghĩa vụ đó là lòng trung tuyệt đối với nhà vua và sự tôn trọng hệ thống tôn
ti của xã hội. Thờ vua, làm rạng danh cho cha mẹ, trung thành với chồng
mình cho đến chết, quản lý việc gia đình của mình, tham gia việc cai trị đất
nước, đó là những nghĩa vụ mà Khổng giáo quy định cho tất cả mọi người.
Ai nấy phải tự tu thân, phải tự trau dồi bằng học tập và làm theo lễ để có đủ
sức hoàn thành tất cả những bổn phận trên.
Đã có hai phân lực tác động trong việc nước Việt Nam ở thế kỷ XV, lấy
đạo Khổng làm học thuyết chính thức của mình. Một mặt, Khổng giáo
được dùng làm công cụ ý thức hệ phục vụ cho chế độ quân chủ và bộ máy
quan lại, nhưng mặt khác do chế độ này vào thời kỳ đó là một bước tiến so
với chế độ cai trị của quý tộc thời nhà Trần, cho nên chủ nghĩa duy lý của
Khổng giáo là một bước tiến, so với đạo Phật của những thế kỷ đã qua.
Chúng ta sẽ thấy hiện lên hình ảnh của hai kiểu người nho sĩ của đạo
Khổng, một là hình ảnh của một kẻ phục vụ nhà vua, thường là chống lại
nhân dân, bo bo giữ gìn những đặc quyền đặc lợi của mình, và một bên là
hình ảnh của một con người thấm nhuần một lý tưởng về đạo đức xã hội và
