cá nhân, trung thành với tổ quốc, lo lắng đến những bổn phận làm người
của mình, hiếu học và hào hoa phong nhã, nhưng thường hay bị xơ cứng
trong một thứ chủ nghĩa nghi thức ngặt nghèo.
Trong thời kỳ đầu của nhà Lê, khi nền quân chủ còn có vai trò tích cực
và nhất là trong thời kỳ anh dũng đấu tranh giành độc lập, hai nhân vật trên
nhập làm một, người nho sĩ thực hiện lý tưởng của mình bằng cách phục vụ
nhà vua. Khi nền quân chủ bước vào giai đoạn suy tàn thì thật khó cho nhà
nho thờ vua mà lại không làm trái với lý tưởng của mình. Thường thì hai
nhân vật này cùng chung sống trong một con người, trở nên hai vai chính
tương phản trong một tấn kịch lương tâm thường là đau xé ruột gan. Những
nhà nho sáng suốt nhất không phải là mù quáng không thấy được những
khuyết tật của nền quân chủ, nhưng từ chối không phục vụ nhà vua, rút lui
về ở ẩn như thế là phủ nhận những bổn phận làm người của mình, còn vâng
lời vua, thì thường là làm hại cho dân. Cần chú ý rằng có một khuynh
hướng trong Khổng giáo cho dân được quyền nổi dậy khi nhà vua tỏ ra là
không xứng đáng. Nhưng đối với tất cả những người theo Khổng giáo, nổi
loạn chống lại nhà vua vẫn là trọng tội lớn nhất, bởi vì làm như vậy thì toàn
bộ trật tự xã hội, thậm chí cả trật tự càn khôn bị đảo lộn.
