Nguyễn ngoi lên nắm quyền ngay cả sau khi nhà Lê trung hưng, đã tạo nên
cả một mớ bòng bong chính trị khiến cho những đầu óc sáng suốt nhất cũng
bối rối không thấy được lối ra.
Ẩn sĩ ở Bạch Vân Am trở thành vị quân sư mà mọi người bất cứ thuộc
phe nào cũng đều lắng nghe.
Chính vì vậy mà năm 1556, khi tướng Trịnh Kiểm và quan của nhà Lê
nhưng muốn chiếm ngôi vua Lê, đã cho người đến hỏi ý kiến Nguyễn Bỉnh
Khiêm. Vị sư phụ quay mặt về phía một người hầu của mình và bảo anh ta:
''Mùa mất vì giống xấu, phải tìm giống lúa cũ''. Và ông cho người đến thắp
hương ở một ngôi chùa rồi khuyên nhà sư trụ trì: ''Giữ chùa và cúng Phật
thì được ăn oản''. Viên thuộc hạ về bẩm lại với Trịnh Kiểm, ông nghe theo
và đành đưa lên ngôi một hậu duệ của nhà Lê.
Nguyễn Trãi và Nguyễn Bỉnh Khiêm cách nhau một thế kỷ; Nguyễn Trãi
còn có thể phục vụ một cách nhiệt tình nền quân chủ nhưng đến Nguyễn
Bỉnh Khiêm thì không thế nữa. Chế độ phong kiến đã trải qua một cuộc
khủng hoảng sâu sắc. Theo đạo Nho, kẻ sĩ Nguyễn Trãi đã “xuất” để phụng
sự vua, thực hiện vai trò của mình trong xã hội, còn kẻ sĩ thứ hai là Nguyễn
Bỉnh Khiêm thì ''xử'' ở lại trong chốn ẩn cư của mình, sống với thiên nhiên
và với nhân dân để giữ trọn lương tâm của mình. ''Xuất'' hay ''Xử'', thế
lưỡng nan này sẽ tồn tại dai dẳng trong nhiều thế kỷ đối với các nhà nho có
phẩm giá trước nền quân chủ phong kiến.
Nguyễn Bỉnh Khiêm đã để lại hơn một nghìn bài thơ bằng chữ Hán và
chữ Nôm, tất cả đều thấm đượm màu sắc của minh triết phương Đông, ngợi
ca cuộc sống yên bình của người ẩn sĩ, những vẻ đẹp của thiên nhiên hoặc
mỉa mai những thăng trầm của cuộc sống. Sau đây là một trong những bài
thơ nổi hứng nhất của ông:
“Một mai, một cuốc, một cần câu
Thơ thẩn dù ai vui thú nào
Ta dại, ta tắm nơi vắng vẻ
Người khôn, người đến chôn lao xao
