59. Cuộc bạo loạn đầu tiên của ưu binh
Bởi cuộc hỗn chiến kéo dài triền miền, các guồng máy chính quyền ở
nước ta trong khoảng thế kỉ XVI và XVII đã thực hiện chính sách bắt lính
rất gắt gao. Theo Lịch triều hiến chương loại chí (Binh chế chí) của Phan
Huy Chú, lính của Nam triều được chia làm hai loại. Loại tuyển ở vùng
Thanh Nghệ (vùng lập nghiệp của Nam triều) gọi là ưu binh, loại tuyển từ
đất tứ trấn (tức bốn trấn thuộc vùng đồng bằng Bắc Bộ ngày nay, vốn là
vùng bị Bắc triều chiếm giữ khá lâu dài), thì gọi là nhất binh. Tuy đều cùng
là lính của Nam triều nhưng ưu binh bao giờ cũng được hưởng chế độ đãi
ngộ khá hơn nhất binh. Điều này cũng dễ hiểu, bởi lẽ ưu binh được thành
lập sớm hơn, từng trải trận mạc nhiều hơn, và do đó, cũng có nhiều công
lao hơn. Chế độ đãi ngộ này, cùng với một loạt những nguyên nhân khác,
đã dần dần biến ưu binh thành kiêu binh. Họ ngang tàng càn rỡ, trên thì coi
thường vua chúa và bá quan văn võ, dưới thì ức hiếp nhân dân, chính sự
vốn đã rối ren lại càng thêm rối ren hơn nữa. Năm Giáp Dần (1674), ưu
binh đã thực hiện cuộc bạo loạn đầu tiên, khiến cho kinh thành Thăng Long
phải một phen điêu đứng. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục
(Chính biên, quyển 33, tờ 36 và 37) viết:
“Lúc bấy giờ, ưu binh Thanh Nghệ cậy có công lao nên sinh ra kiêu ngạo
và phóng túng. (Nguyễn) Quốc Trinh (người làng Nguyệt Áng huyện
Thanh Trì, nay thuộc ngoại thành Hà Nội, đỗ Trạng nguyên khoa Kỉ Hợi,
1659. Chữ Trinh thường bị chép nhầm thành chữ Khôi) cùng với (Phạm)
Công Trứ (Người xã Liêu Xuyên, huyện Đường Hào, thuộc tỉnh Hải Hưng
cũ, đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Thìn, 1628) bàn cách kìm hãm bớt sự ngông cuồng
của chúng, vì thế, ưu binh không bằng lòng. Đúng lúc ấy, các quan là Phạm
Kiêm Toàn và Lê Hiệu vì mắc tội, bị giáng chức nên có ý bất mãn. Hai
người nhân đà bất bình của ưu binh, nói khích thêm vào, khiến họ bị kích
động, reo hò ầm ỹ, đón đường giết chết (Nguyễn) Quốc Trinh, rồi xông đến
cướp phá nhà (Phạm) Công Trứ. Công Trứ phải chạy trốn ra ngoài mới
thoát được nạn. Trịnh Tạc sợ quá, sai quan đi phủ dụ và cấp tiền cấp bạc
cho họ, bấy giờ, họ mới tạm chịu ngưng.
