28. Vì sao Nguyễn Hữu Dật bị mất chức đúng ba năm?
Ở xứ Đàng Trong, một trong những người sớm bước vào hoạn lộ là
Nguyễn Hữu Dật. Cũng ở xứ Đàng Trong, một trong những danh tướng tên
tuổi lừng lẫy nhất là Nguyễn Hữu Dật. Thế nhưng, ngoài những lần bị
khiển trách hoặc giả là bị giáng chức nhất thời. Nguyễn Hữu Dật từng bị ba
năm mất chức (từ tháng 6 năm Quý Hợi, 1623 đến tháng 6 năm Bính Dần,
1626). Lí do mất chức của Nguyễn Hữu Dật tháng 6 năm 1623, được sách
Đại Nam thực lục (Tiền biên, quyển 2) chép lại như sau:
“Quý Hợi, năm thứ 10 (tức năm 1623 – ND), mùa hạ, tháng 6. Trịnh
Tùng nhà Lê bệnh nặng, con thứ của Tùng là Xuân nổi loạn, phóng lửa đốt
cháy Đông Đô (tức Hà Nội – ND), bức bách Tùng phải chạy đến quán
Thanh Xuân ở huyện Thanh Oai (nay thuộc Hà Tây – ND) và Tùng đã chết
dọc đường. Con trưởng của Tùng là Tráng lên nối ngôi, lập vợ là Ngọc Tú
làm Tây cung. Chúa (chỉ Nguyễn Phúc Nguyên – ND) nghe tin Tùng chết,
nói với các tướng rằng: -Tùng là kẻ không biết có vua, Xuân là kẻ không
biết có cha, mới hay, đạo trời báo ứng thật chẳng sai bao giờ.
Nói rồi, sai bắn ba phát súng và kêu ba tiếng.
Văn chức
là Nguyễn Hữu Dật bước ra khỏi ban và thưa: -Trịnh Tùng
thì đã chết, con nó mới được lập lên, nay Chúa muốn đánh thì đánh, muốn
giữ thì giữ, cớ sao lại cho nổ súng và kêu to lên như thế?
Chúa cười và nói rằng: -Hữu Dật tuổi trẻ cậy ở sự hung hăng, chưa rõ lẽ
gì cả.
Nhân đó, Chúa cho Dật về, bảo cha của Dật là (Nguyễn) Triều Văn dạy
bảo. (Nguyễn) Triều Văn là người Gia Miêu ngoại trang, huyện Tống Sơn
(nay thuộc Thanh Hóa – ND), bấy giờ đang giữ chức Tham tướng. Hữu Dật
lúc ấy 16 tuổi, vì có văn học mà được bổ làm văn chức. Chúa nói với các
tướng rằng: -Ta muốn nhân cơ hội này mà nổi nghĩa binh phò vua Lê,
nhưng, đánh người trong lúc có tang là bất nhân, tấn công người thừa lúc
người lâm nguy là bất võ. Huống chi, ta cùng họ Trịnh vốn có nghĩa thông
