Câu hỏi trên nhắc ta rằng khi nhà Hồ ra đời, Minh Thành Tổ đã có ý
nhòm ngó nước ta rồi, sau đó lại thêm sự tố cáo của bọn hoan giả Nguyễn
Toán giỏi nghề nấu bếp mà triều Trần đem tiến Minh Đế trước đây, Thiêm
Bình và Bùi Bá Kỳ chỉ là những kẻ đến sau để thức đẩy cuộc xâm lăng cho
thêm phần nhanh chóng.
Bảo rằng việc đảo chính của Hồ Quý Ly đã giúp cho nhà Minh cái cớ
xuất binh qua đất việt cũng không đúng. Nhà Minh muốn chiếm nước ta
không thiếu cơ hội, cũng không thiếu duyên cớ nữa. Đây chỉ là chuyện con
chó sói với con cừu non của Lã Phụng Tiên (La Fontaine) mà thôi. Một việc
xâm lăng bao giờ cũng phải tính toán đầy đủ điều kiện thực tế. Đó là việc ta
cần phải suy xét kỹ lưỡng. Nhà Minh trước khi mang quân sang nước ta
phải hiểu rõ dân ta đã suy yếu từ bao giờ, vua quan của chúng ta như thế
nào. Như vậy mọi việc bại hoại của mấy triều đại cuối cùng của dòng họ
Đông A đều đã ghi trong cuốn sổ tay của họ. Cuộc xâm lăng bấy giờ đâu có
phải căn cứ vào cái nguyên nhân gần gữi nhất là vụ đảo chính của Hồ Quý
Ly, nhất là cuộc đảo chính ấy đã thành công, một cách êm thắm. Có thể nhà
Minh hiểu thực lực nước ta bị suy giảm từ lâu, lòng dân Việt Nam chia rẽ,
Hồ Quý Ly tuy có cải cách nhiều việc trong nước nhung vẫn chưa phục hồi
được nguyên khí quốc gia.
Đó là duyên cớ mất nước của dân ta cũng như duyên cớ xâm lăng của
quân Minh. Tóm lại đời Trần Mạt do đám vua quan bạc nhược, ham ăn chơi
đàng điếm đã tạo cho Bắc phương một hoàn cảnh tốt đẹp để xâm chiếm đất
đai của chúng ta. Cái nguyên xã hội này mới là nguyên nhân chính. Các nhà
làm sử hay các người đọc sử xưa nay thường chỉ nhìn vào việc trước mắt
mà buông lời phê phán chẳng khỏi có sự quá đáng và thiếu côn bình với
người xưa.
Nhưng nhà đọc sử và viết sử ngày nay hiểu Quý Ly một cách công bằng
và thực tế hơn. Trong Nam Sử Liệt Truyện khảo cứu ở Tạp chí Nam Phong
số 100, ông Lê Thúc Thông viết: “Xem Quý Ly đương buổi Tây Lịch 1411,
